Çatışma Sonrası Kentsel Yeniden Yapılanmada Kültür Temelli Yaklaşım: Karabağ-Şuşa Örneği

Abstract

Kentsel yeniden yapılanma uygulamaları kentlerin doğa ya da insan kaynaklı sebeplerle ağır şekilde tahribata uğramasının veya yıkılmasının ardından, eski durumuna döndürülmesine yönelik çalışmalardır. Afetlerin ve çatışmaların artması ve daha ciddi hal alması sonrası uluslararası kuruluşlar yeniden yapılanma yaklaşımlarını geliştirmek amacıyla bir araya gelmiştir. UNESCO, UN-Habitat (The United Nations Human Settlements Programme), Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlar çalışmalara başlamış ve yol gösterici yaklaşımlar/çerçeveler belirlenmiştir. Bu alanda önemli bir uluslararası toplantı olarak kabul edilen Dünya Yeniden Yapılanma Konferansı'nın 2019 yılında düzenlenen oturumunda Alan Temelli Yaklaşım, Kentsel İyileştirme Çerçevesi ve Kültür Temelli Yaklaşım olmak üzere üç yaklaşımın kriz sonrası ortamlarda uygulanabilirliklerinin önemli olduğu kanısına varılmıştır. Kültür temelli yaklaşım, kriz sonrası ortamlara huzuru ve barışı getirirken yeniden yapılanmanın merkezine kültürü yerleştirmektedir. Dünya Bankasının da ortaklığıyla son yıllarda özellikle tarihi ve kültürel kentlerin yeniden yapılanmasında en çok uygulanan çerçeve olarak görülmektedir. 2018 yılında UNESCO ve Dünya Bankası, bu yaklaşımı detaylandıran Şehrin Yeniden İnşası ve İyileştirilmesinde Kültür Çerçevesi'ni (CURE - Culture in City Reconstruction and Recovery) geliştirmiştir. Kültür temelli yaklaşım, Mostar, Aceh ve Beyrut gibi çatışma sonrası yeniden yapılanma sürecinden geçmiş pek çok kentte uygulanmıştır. Bu bağlamda tezde, I. Dağlık Karabağ Savaşı ve 2020 yılına kadar süren işgal sırasında hasar görmüş, Azerbaycan'nın Karabağ bölgesinde yer alan Şuşa kentinin sürmekte olan kentsel yeniden yapılanma süreci CURE Çerçevesi bağlamında incelenmiş ve değerlendirilmiştir. CURE Çerçevesi bağlamında Şuşa kentinin kentsel yeniden yapılanma süreci incelendiğinde, somut ve somut olmayan kültürel miras, yaratıcı ve kültürel endüstriler, kültür turizmi, tarihi konut stoğu ve arazi kaynakları, veri toplama ve analiz, düzenleyici mekanizmalar, finansman kaynaklarının belirlenmesi bileşenleri kapsamındaki uygulamalar başarılı olarak değerlendirilmiştir. Vizyon geliştirme ve planlama süreci tasarlama bileşenlerinde ise kısmen başarılı olduğu ortaya çıkmaktadır. Risk yönetiminde ise başarısız bir uygulama izlenmektedir. Şuşa kentindeki süreç, somut kültürel mirasa değer verilmesi ve restorasyonu doğrultusunda çalışmalar yapılması, bir kültür kenti olan Şuşa'da kültür turizminin geliştirilmesi, yeniden yapılanmada tarihi konut stoğuna önem verilmesi, arazide seçilmiş kişiler önderliğinde veri toplama ve analizlerin yapılması, planlama sürecinde planların farklı görüşlerin alınarak hazırlanması, yeniden yapılanmanın finanse edilebilmesi için fonların ve kurumların oluşturulması, yeniden yapılanmanın yönetilmesi için ekip oluşturulması başlıklarında olumlu olarak değerlendirilmiştir. Bununla birlikte, vizyon geliştirme aşamasına azınlık grubunun katılmaması, siyasi sebeplerden dolayı bir planlama sürecinin şimdilik tasarlanamaması, yeniden yapılanmanın merkezine toplumun koyulmaması ve bu doğrultuda sivil katılımın yapılmaması, oluşabilecek çatışmaların göz ardı edilmesi ve risk yönetiminin zayıflığı olumsuz ve iyileştirilmesi gereken noktalar olarak öne çıkmıştır.