Kilis'te Cumhuriyet Meydanı ve Muharrem Bey Sabunhanesi koruma projesi

Abstract

Kilis; Ortadoğu'nun Anadolu'ya açılma noktasında, "Bereketli Hilal" denilen bölgede yer alması ile tarihsel süreç içinde önemli bir konuma sahip olmuştur. Bu nedenle Kilis; tarih boyunca birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış ve ticaret yolları üzerinde bulunmasından dolayı her zaman önemli bir ticari merkez olmuştur. Osmanlı döneminden itibaren gelişerek devam eden ticaret faaliyetleri Kilis'i Antakya, Gaziantep, Hatay şehirleri içinde pazar konumuna getirmiş, bu nedenle birçok çarşı, bedesten, han yapıları inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde de şehrin odak noktası ve en büyük şehir pazarının kurulduğu yer olan Cumhuriyet Meydanı (eski adıyla Pazar Meydanı) ise çevresinde, Hükümet Konağı, Tekke Camisi ve Külliyesi, Mevlevihane ve han yapılarını bulundurması bakımından önemli bir konumdadır. Kilis'te tarımsal üretimin ağırlıklı olması neticesinde bu durum bölgenin mimari biçimlenişine de yansımıştır. Bu bağlamda Kilis'te zeytin imalathanesi/mahseresi, pekmezhane, şırahane, sabunhane/masmana, bulgur imalathanesi/mider gibi özgün geleneksel üretim yapıları bulunmaktadır. Geleneksel üretim yapıları; dönemin ve bölgenin kültürel, ekonomik, tarımsal, mimari ve üretim tekniklerini göstermesi bakımından önemlidir. Son zamanlarda terkedilen geleneksel üretim yapılarının çoğu yok olmuş ancak birkaç yapı örneği günümüze ulaşabilmiştir. Kilis'in geleneksel mimarisinin, sosyo-ekonomik hayatının ve kültürünün bir parçası olan sabunhaneler (masmana), kentin geleneksel üretim yapılarından günümüze ulaşabilmiş kısmını oluşturmaktadır. Ancak özgün üretim donanımlarını kaybeden ve gün geçtikçe yok olmaya devam eden bu mirasın özgün kimliğinin gelecek kuşaklara aktarılması bakımından ne yazık ki, henüz bilinçli bir proje ya da uygulama yapılmamıştır. Bu çalışma kapsamında Kilis Cumhuriyet Meydanı ve çevresi ile Tekke Mahallesi'nde bulunan Sabunhane ele alınmıştır. Tez kapsamında birinci bölümde giriş, ikinci bölümde kentin tarihi, mimari, geleneksel üretim yöntemleri ve geleneksel üretim yapıları, üçüncü bölümde bölgenin mimari biçimlenişi incelenmiştir. Dördüncü bölümde seçilen yapının mevcut durumunun belgelenmesi ile plan ve mekân özellikleri, strüktürel özellikler, cephe ve bezeme özellikleri anlatılmış, yapının korunma sorunları ise yapılan malzeme, dönem, hasar tespit analizleri ile irdelenmiştir. Beşinci bölümde Kilis, Gaziantep, Nizip ve Antakya'da bulunan aynı işlevli yapılar incelenmiş ve tüm veriler doğrultusunda restitüsyon önerisi geliştirilmiştir. Altıncı bölümde; restitüsyon önerisi, yapıya ait özgün ögeler, sözlü kaynaklar, yeniden işlevlendirilen dünyada ve Türkiye'de bulunan sabunhane örnekleri doğrultusunda restorasyon ve koruma önerisi sunulmuştur. Yedinci bölümde değerlendirme ve çalışmanın sonuçları aktarılmıştır. Ekler bölümünde ise yerel terimler sözlüğüne, yapıya ve çevresine ait belgelere yer verilerek çalışma tamamlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kilis, Sabunhane, Masmana, Geleneksel Üretim Yapıları, Kilis Cumhuriyet Meydanı, Kilis Tekke Mahallesi, Kilis Canbolad Paşa Külliyesi.