Korona ekonomisi ve kriz

Abstract

Dünyada ve Türkiye’de 2020 yılı, ekonomileri ve toplumları derinden etkilediği gibi, ekonomi politik anlamında bir “kriz” süreci olarak nitelendirildi. Ekonomistler ve toplum bilimcilerle siyasetçilerin değerlendirmesi ~genelde~ bir ‘ekonomik kriz’ yaşandığı yönündeydi. Dünya ve ülkemiz kamuoyunun görüşleri içinde ağırlıklı olarak yaşanan krizin 1929 ‘Dünya Büyük Bunalımı’ ve 2008 yılı ‘Küresel Kredi Krizi’ ile kıyaslandı. Konunun uzmanları önce krizin boyutundan söz ederek süresi konusunda çeşitli görüşlerini belirtiyorlar. Aslında yaşananlar büyük travma ve sonuçlarıysa ekonomik sosyal bozulmadır. Bu kaotik ortamda bilimsel anlamda ‘ekonomik kriz’ yorumu, bünyesinde birçok doğru ve yanlışları içeriyor. O nedenle bu yazımızda tarihsel krizlerle ilişki, benzerlik ve ayrılan noktalar üzerinde duracağız.

1929 Buhranı ve korana Bugünlerde etkilediği ülke sayısı 184’e ulaşan korona virüs salgını için büyük felaket ve 1929 Dünya Büyük Bunalımı’ndan da büyük kriz olduğunu ileri sürenler çoğunluğu oluşturuyor. Dünya genelinde insanları izole ederek evlerine kapatan, yaşanan ölümler nedeniyle sağlık anlamında gerçekten büyük felaket. Ancak ekonomik kriz olarak 1929 Buhranı ile benzetilmesi pek mümkün değil.

Amerika başta olmak üzere birçok ülke ve ekonomileri etkileyen 1929 krizinin kapsamı bu kadar büyük değildi. Krizin kaynağı sağlık sorunu olmayıp ‘Borsa krizi’ olarak belirlenmişti. Asıl önemlisi de ekonomi bilimi anlamında Adam Smith’in liberal ekonomi teorisinin uygulanması ve sonunda da başarısızlığıydı. Dünyada ekonomi politikasında bir değişim süreci yaşandı. Ekonomiler Keynesyen politikalar ile bu krizden çıkmayı başardılar. Kriz uzun yıllar sürdü, birçok banka ve sanayi kuruluşu battı ve gelir dağılımı bozulduğu gibi işsizlik milyonlarca insanı geçim sıkıntısına düşürdü. Birçok ülke, bugünkü iletişim ve mali küreselleşme olmadığından, krizin dışında kaldı. O dönemde kapalı bir ekonomi uygulayan Genç Türkiye Cumhuriyeti de bunlardan biriydi.

Bugün dünyanın hemen hemen tamamını etkileyen ve tıbbi bir nedenden kaynaklanıp ekonomileri ve bir anlamda insanlığı tutsak eden bir krizle karşı karşıya bulunuluyor. Ekonomileri, finsans kurumlarını, sanayi işletmelerini ve diğer sektörleri durma aşamasına doğru yönelten ve önlenemeyen bir tehlikeli durum var. Üstelik çözüm süreci de net değil. Bir benzetme yapılırsa 200 km ile giden bir aracın 20 km’ye düşmesi gibi bir durum söz konusu. Bir önemli konu ise insan kayıplarının varlığı. Devletlerin sağlık kurumları, sağlık malzemeleri üreten sanayi işletmeleri ve sağlık çalışanları kapasitelerinin üzerinde bir güçle hizmet veriyorlar. Diğer kesimlerde sessizlik hüküm sürüyor. O nedenle de 1929 krizi ve bugünlerde yaşanan krizin ortak noktaları oldukça az.

2008 küresel kredi krizi ve korona Küresel ekonomi krizi anlamında kıyaslanan ‘2008 Küresel Kredi Krizi’ ile ‘Korona Krizi’nin de benzeyen yönleri olduğunu söylemek pek gerçekçi görünmüyor. Ekonomilerin büyümesinin eksiye dönmesi doğru ama oranlarının eşleşmesi olanaksız. Dünya küresel sistemleri ve aktörlerini derinden etkileyen 2008 krizi ekonomilerin %3 ile %5 aralığında küçülmesine neden olmuştu. Oysa bu kez %5-20 aralığında eksi büyümeden söz ediliyor. Tahmin şimdilik bu ama artabilir de.

Küresel kredi krizinin (KKK) kaynağı bir ülke (ABD) ve aktörleri finansal kurum ve piyasalardı. Sade yurttaşların krizle uzaktan ve yakından ilgisi yoktu. ABD Ekonomi Yönetimi kendi ülke ekonomileri resesyona girmesin diye ev kredisi sektörünü (mortgage) destekler yönde politika izlediler. Ancak, konut kredileri ABD GSYH’nun yarısına yakın büyüklüğe ulaşıp bu kredilerden kaynaklanan türev piyasalar bir dev olunca da krize girdiler. Türev piyasalarda büyüklük 600 trilyona ulaştığında ABD GSYH’si 14.5 trilyon dolar ve dünya milli geliri ise 58 trilyon dolardı. Piyasalara katılan bankalar, sigorta şirketleri, yatırım bankaları ve bazı reel sektör şirketleri battı. Ne var ki ABD Merkez Bankası Başkanı, doktora tezi 1929 krizi olan, Ben Bernanke idi. Başkan Bernanke tezinden edindiği bilgileri küresel kredi krizine uygulayarak kamu desteğine öncelik verdi. FED’in 5.4 trilyon dolarlık finans desteği ile ABD ekonomisi iki yılda krizden çıktı. Krizin dolaylı mağduru Avrupa Birliği ise önce Euro krizine yakalandı ve hala o günlerin faturasını ödüyor. Krizin kapsamı hiçbir zaman 184 ülkeyi kapsamadı ve finans piyasalarında ve borsalarda yaralar açtı. Bazı yatırım bankaları (Lehman Brothers gibi), fonlar ve Avrupa Birliği’nde iki banka battı. Krizin yönetiminde hem Fed ve hem de AB Merkez Bankası aktif rol aldılar. Hükümet yöneticileri de hiçbir zaman bugünkü gibi karamsarlığa kapılmadılar. Çünkü batan fonlar yüksek faizin büyüsüne kapılan yatırımcılardı. Hem profesyonel yatırımcılar hem de amatörler kayıplara uğradı. Profesyonellere örnek eski Nasdaq Başkanı Madoff’un fonu ve onun müşterileriydi.

Türkiye için tarih tekerrür etti ve kriz dalgasının içinde olmadığımızdan fazla etkilenmedik ama AB en büyük dış ticaret müşterimiz olduğundan ekonomimiz %4.7 küçüldü. Yatırım fonları çok düşüktü ve piyasaları da etkin bir durumda değildi.

Sonuç Dünya ekonomisini ve yaşamı durma noktasına getiren korona olayı finansal olmanın ötesinde insan yaşamını çok derinden etkileyen bir sağlık krizi. Sonuçları ise bireylerden başlayarak 184 ülkenin bütçelerini ve Merkez bankalarını derinden yaralıyor. Çalışamayan insanların gelir kayıpları bireysel anlamda ve koronanın finansal destekleri ise kamusal anlamda ülke ekonomilerini zayıflatıyor. 2020 yılı ekonomik büyümeleri bu nedenle de negatif gerçekleşti. Pandemi’nin tek teselli veren yönü küresel ısınma, çevre kirliliği ve ozon tabakasına yaptığı olumlu katkılar. Buna ek olarak küresel ekonominin çarkları durmadı yavaşladı, dijital ticaret, lojistik, tedarik ve dijital ödeme sistemleri ile işleyişini gelişerek sürdürdü. Ancak hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağı da bir gerçek. O nedenle de ‘yeni normal’, ‘dijital dünya’, ‘e-eğitim’ ve ‘e-ticaret gibi olguların önemi günden güne arttı ve uygulamaya da konuldu.

Salgının ilk yılında Devletler merkez bankalarını görevlendirip –2017 küresel krizinde olduğu gibi- ekonomilerini daha büyük hasarlardan kurtardılar. Ancak ekonomilerin küçülmesine engel olamadılar. Ne var ki 2021 yılında ilk çeyrek sonuçları birçok ekonominin tahminlerin üzerinde büyüyeceğini gösteriyor. Örneğin yüzde 7 büyümesi beklenen ABD ekonomisi İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ilk kez böylesine büyük oranda büyüme elde edecek. Doğaldır ki bunda hem ekonominin yeniden yapılanmasının hem de salgın sırasında yapılan merkez bankaları kaynaklı desteklerin büyük payı bulunuyor.