Cumhuriyet Döneminde (1923-1960) Modernite Düşüncesinin Mekansal Kuruluşu: Merkez Periferi Dinamikleri Bağlamında Trabzon Örneği

Abstract

Osmanlı Devleti, fetih coğrafyası içinde, zamanla din, dil ve etnik açıdan çeşitli unsurları içinde barındıran “heterojen” bir yapı kazanmıştır. Bununla birlikte Batı’da ulus devlet anlayışının yükselişe geçişi ve üniter devletlerin kurulmaya başlaması, o dönemde bir çevre ülkesi olan Osmanlı Devleti’ndeki etnik çözülmelerin de önünü açmıştır. Ulusçuluk düşüncesi, bir aydınlanma sorunsalı olarak ele alındığında, Osmanlı Devleti’nin heterojen yapısının o dönem için “modern olmayan bir devlet sistemi” ne işaret ettiği ifade edilebilir. Cumhuriyet döneminde ise temel amaç, sosyal, etnik, ekonomik, vb. açılardan farklılıkların mevcut olduğu Anadolu coğrafyasında, özellikle dil ve eğitim alanında yapılan çalışmalar ile modern-ulusal bir devlet sisteminin yaratılması olmuştur. Bu, toplumsal alanda yapılan inkılâplar (harf inkılâbı, kıyafet, ölçü birimleri, vd.), modern eğitim sisteminin kabulü, mimarlık alanındaki evrensel ve ulusalcı eğilimler, daha birçok faaliyet aracılığıyla periferide de birçok alanda görünür kılınmıştır. Modernitenin periferideki algılamaları, erken Cumhuriyet dönemindeki merkezi düşünce sistematiği içinde yapılan tarih-yazımı çalışmalarında çoğu zaman göz ardı edilen bir nokta olmuştur. Bu bağlamda çalışma, modernitenin 1923–1960 tarihleri arasında Trabzon şehrinde yaşanan süreçlerinin, merkez-periferi akışkanlığı / dinamikleri doğrultusunda ele alındığı, ideolojinin mekansal anlamda kuruluşunu anlama denemesidir. Bu anlamda “modernite bilinci” nin üretildiği yer olan Ankara, Cumhuriyet’teki modern düşüncenin “merkez” idir. Trabzon ise Ankara’nın periferisidir. Modern düşüncenin hedefine ulaşabilmesi için modernleştirici iradenin merkezde olduğu kadar periferide de etkin bir modern yapı kurgulayabilmesi, başka bir deyişle, modern düşüncenin ülke genelinde yaygınlaştırılması ile yakından ilişkilidir. Çalışmada periferinin modernliği, şehirde onu temsil eden yerel kurum ve aktörlerin algılamaları ile şehirdeki inşa faaliyetleri üzerinden değerlendirmeye alınmaktadır.