İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HASEKİ KÜLLİYESİ VE ÇEVRESİ İÇİN KORUMA VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÖNERİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ GÖKÇE ÜRK AnaBilim Dalı: Mimarlık Programı: Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Tez Danışamanı: Yard.Doç.Dr. Elif Mıhçıoğlu Bilgi Ocak 2012 İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HASEKİ KÜLLİYESİ VE ÇEVRESİ İÇİN KORUMA VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÖNERİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ GÖKÇE ÜRK 0909351021 Tezin Enstitüye Verildiği Tarih: 23 Aralık 2011 Tezin Savunulduğu Tarih: 26 Ocak 2012 Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr. Elif Mıhçıoğlu Bilgi Diğer Juri Üyeleri: Prof.Dr. Nur Akın Prof.Dr. Nadide Seçkin Ocak 2012 i ÖNSÖZ Mimarlık lisans eğitimimden beri çalışmalarıma destek olan tez danışmanım Yrd.Doç.Dr. Elif Mıhçıoğlu Bilgi’ye; Yüksek Lisans çalışmalarım boyunca tezimin genel yapısında bilgi ve deneyimleriyle bana katkı sağlayan Prof.Dr. Nur Akın, Prof.Dr. Nadide Seçkin, Yrd.Doç.Dr. Ege Uluca Tümer ve Yard.Doç.Dr. Selen Onur’a; Tez sürecimde konum ile ilgili bilgi bulmama katkıda bulunan, İstanbul Kütüphanesi görevlisi Neslihan Yalav, İstanbul Anadolu Sanatı Araştırma Enstitüsü, İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, İstanbul Bölge Kurulu ve İstanbul Vakıflar Genel Müdürlüğü görevlilerine; Tez çalışmam için gerekli olan fotoğraf ve haritaları bulmamda katkısı olan; Fransız Anadolu Araştırmaları Haritacılık Atölyesi görevlisi Pascal Luebouteiller’a ve Harita Genel Komutanlığı’ndan Kamil Mese’ye; Tez çalışmamda yardımlarını esirgemeyen sevgili ailem ve arkadaşlarıma sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Gökçe Ürk Ocak 2012 ii İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER ii TABLO LİSTESİ v ŞEKİL LİSTESİ v ÖZET xviii ABSTRACT xix BÖLÜM 1. GİRİŞ 1 1.1 Çalışmanın Amacı 1 1.2 Çalışmanın Hedefi 2 1.3 Çalışmanın Yöntemi 2 BÖLÜM 2. HASEKİ BÖLGESİ’NİN TARİHSEL VE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ 4 2.1 Bölgenin Tarihi Yarımada İçerisindeki Konumu ve Yeri 4 2.2 Bölgenin Tarihi Gelişimi 7 2.3 Sosyo-Ekonomik Yapı 10 2.4 Fiziksel Yapı 13 2.4.1 Anıtsal Yapılar 16 2.4.2 Konut Dokusu 20 BÖLÜM 3. ÇALIŞMA ALANINDA ÇEVRESEL NİTELİKLER 22 3.1 Çalışma Alanının Tanımı, Konumu, Yeri ve Bağlantıları 22 3.2 Çalışma Alanının Morfolojik Gelişimi 29 3.3 Yangın ve Depremlerin Çalışma Alanındaki Etkisi 44 3.4 Çalışma Alanının Genel Özellikleri 47 3.5 Çalışma Alanının Trafik/Ulaşım/Erişim Özellikleri 50 3.6 Çalışma Alanında Çevre Verileri 52 3.7 Çalışma Alanında Çatı Malzeme Analizi 54 3.8 Çalışma Alanında Mülkiyet Dağılımı 56 iii BÖLÜM 4. ÇALIŞMA ALANININ MİMARİ NİTELİKLERİ 58 4.1 Alandaki Genel Dağılımına Göre 58 4.1.1 Yapıların Tarihi Dönem Analizi 58 4.1. 2 Yapıların Kat Sayıları 61 4.1.3 Yapıların Kullanım Durumu 61 4.1.4 Yapıların Strüktürel Sistem ve Malzeme Analizi 61 4.1.5 Yapısal Durum 64 4.1.6 Yapıların Değişmişlik Durumu 64 4.1.7 Arazi Kullanımı 67 4.1.8 Alanda Tarihi Değerlilik Durumu 71 4.2 Anıtsal Yapılar 73 4.2.1 Arcadius Sütunu 73 4.2.2 Külliyeler 79 4.2.2.1 Haseki Sultan Külliyesi 79 4.2.2.2 Bayram Paşa Külliyesi 89 4.2.2.3 Cerrah Paşa Küliyesi 101 4.2.3 Camiler 108 4.2.3.1 Başçı Mahmut Mescidi 108 4.2.3.1 Cambaziye Cami 109 4.2.4 Medreseler 111 4.2.4.1 Gevher Sultan Medresesi 111 4.2.5 Sıbyan Mektepleri 114 4.2.5.1 İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi 115 4.2.5.2 Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi 116 4.2.6 Çeşmeler 118 4.2.6.1 Başçı Hacı Mahmut Çeşmesi 119 4.2.6.2 Cerrah Paşa Kazım Bey Çeşmesi 120 4.3 Alandaki Sivil Mimarlık Örnekleri 120 4.3.1 Genel Özellikler 120 4.3.2 Tipolojiler 126 4.3.2.1 Yapı-Çevre İlişkileri ile İlgili Tipolojiler 126 iv 4.3.2.2 Mimari Özelliklerle İlgili Tipolojiler 128 BÖLÜM 5. ÇALIŞMA ALANININ SOSYO- EKONOMİK NİTELİKLERİ 135 5.1 Sosyal Yapı Analizleri 135 5.1.1 Çalışma Alanında Yaşayanların Kişisel Bilgileri 138 5.1.2 Konut-Aile İlişkisi 138 5.1.3 Yapı-Çevre İlişkisi 139 5.1.2 Yenileme ve Koruma İlişkileri 139 BÖLÜM 6. ÇALIŞMA ALANININ DEĞERLENDİRİLMESİ 141 6.1 Fiziksel Yapı 141 6.1.1 Değerler 141 6.1.2 Sorunlar 144 6.1.3 Potansiyeller 147 6.2 Sosyal Yapı 149 BÖLÜM 7. ALT ÇALIŞMA ALANLARIYLA İLGİLİ KORUMA VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÖNERİLERİ 150 7.1 Çalışma Alanıyla ile İlgili Öneriler 150 7.2 Alt Çalışma Alanları ile İlgili Öneriler 160 7.2.1 Odak Alan I 160 7.2.2 Odak Alan II 187 BÖLÜM 8. SONUÇ 201 KAYNAKLAR 203 EKLER 206 v TABLO LİSTESİ Sayfa Tablo 1.0: 22 Mayıs 1766 Depreminde Hasar Gören İstanbul’daki Anıtsal Yapılar (Mazlum, 2001: 32-34) 45 ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 2.1: 1995 Yılında Tarihi Yarımada Sit Bölgelemesi (İBB Arşivi) 4 Şekil 2.2: 2003 Yılında Tarihi Yarımada Koruma Bölgesi’nde Haseki’nin Yeri (İBB Arşivi) 5 Şekil 2.3: 2003 Yılında Tarihi Yarımada ilçelerine göre mahallelerin dağılımı (İBB Arşivi) 6 Şekil 2.4: 2003 yılında Haseki Bölgesi (Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1994: 417) 7 Şekil 2.5: İstanbul’un dönemsel gelişimi (Kuban, 1996: 6) 7 Şekil 2.6: 1978 yılında Haseki Bölgesi (Cezar, 2002: 175) 8 Şekil 2.7: İstanbul’un 15.-16. Yüzyılda Haseki Bölgesi ve önemli yerlerin adları, konumları (Müller-Wiener, 1975: 32) 9 Şekil 2.8: Haseki Bölgesi’ndeki anıtsal yapılar (www.googlearth.com.tr, 11. 2011)10 Şekil 2.9: Melchior Lock’un İstanbul panoramasında 'Avrat Pazarı Semti' (Taşkıran, 1972: 74) 11 Şekil 2.10: Stolpe Haritası’nda Avrat Pazarı Semti (Taşkıran, 1972: 76) 11 Şekil 2.11: Konstantinopolis Planı’nda Mese’nin güzergahı (450 – 1453) (Kuban, 1994: 404) 12 Şekil 2.12: Avrat Pazarı’ndaki Agora tarzında yapılmış dükkanlar 13 (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 2.13: Haseki Sultan Külliyesi ve yakın çevresi (İBB, 2003: 21) 14 Şekil 2.14: 1962’de Haseki Bölgesi’ndeki topoğrafya eğrileri ve anıtsal yapılar (Müller-Wiener, 2001: 251) 15 Şekil 2.15: Haseki- Cerrahpaşa Bölgesi’nin Marmara Denizi tarafından silüeti (İBB, 2003: 53) 16 Şekil 2.16 (sol): Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 17 vi Şekil 2.17(sağ): Hekimoğlu Ali Paşa Camii görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 17 Şekil 2.18(sol): Hekimoğlu Ali Paşa Küllisi’ndeki sebilin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 17 Şekil 2.19(sağ): Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi’ndeki sebilde taş işçiliği (GökçeÜrk, 2010) 17 Şekil 2.20: Hekimoğlu Ali Paşa Camii iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 18 Şekil 2.21: Davut Paşa Camii avlusu dış görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 19 Şekil 2.22: Davut Paşa Camii iç görünümü (2010) (wowturkey.com/forum/viewto- pic.php?t=42093,12.2010) 19 Şekil 2.23: Davut Paşa Külliyesi’nin vaziyet planı (Müller-Wiener., 2001: 395) 20 Şekil 2.24: Davut Paşa Medresesi’nin günümüzdeki durumu (http://www.ibb.gov.tr, 12.2010) 20 Şekil 2 25 (sol): 16.-18. yüzyıldan bir yapı örneği; Cerrah Paşa Cami (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 2.26 (sağ): 19.-20. yüzyıldan bir yapı örneği; Bulgur Palas (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 2.27 (sol): 1930-1950 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 2.28 (sağ): 1950-1970 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 2.29 (sol): 1970-2000 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 2.30 (sağ): 2000 sonrasından yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) 21 Şekil 3.1: Çalışma alanı sınırı (www.googleearth.com, 10.2007) 22 Şekil 3.2: Çalışma alanı sınırı ve anıtsal yapılar (www.google earth.com,10. 2007)23 Şekil 3.3: 1985 yılı Ekrem Hakkı Ayverdi Haritasında çalışma alanı sınırı (Ayverdi, 1958) 24 Şekil. 3.4:Haseki çalışma alanı kent içi konumu ve ulaşım bağlantıları (Gökçe Ürk, 2010) 26 Şekil 3.5: Haseki çalışma alanı kapı numarası paftası (Gökçe Ürk, 2010) 27 Şekil 3.6: Haseki çalışma alanı ada parsel numaraları (Gökçe Ürk, 2010) 28 Şekil 3.7: Çalışma alanında bulunan önemli anıtsal yapılar (www.googleearth.com, 10.2011) 29 Şekil 3.8: 1913-1914 yılı Alman Mavileri haritası’nda çalışma alanı (Atatürk Kütüphanesi) 31 Şekil 3.9: 1913-14 yılında ulaşım kanalları (1913-1914 Alman Mavileri haritası baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 32 vii Şekil 3.10: Haseki Bölgesi’nin 1942 tarihli hava fotoğrafı (Harita Genel Komutanlığı Arşivi, Ankara) 33 Şekil 3.11: 1942 yılında ulaşım kanalları (1942 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 34 Şekil 3.12: 1942 yılında kentsel doku (1942 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 35 Şekil 3.13: Haseki Bölgesi’nin 1968 yılındaki hava fotoğrafı (Harita Genel Komutanlığı Arşivi, Ankara) 36 Şekil 3.14: 1968 yılı ulaşım kanalları (1968 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 37 Şekil 3.15: 1968 yılında kentsel doku(1968 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 38 Şekil 3.16: Haseki Bölgesi 1980 yılı İBB haritası (İ.B.B) 39 Şekil 3.17: 1980 yılı ulaşım kanalları (1980 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 40 Şekil 3.18: 1980 yılı kentsel doku (1980 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 41 Şekil 3.19: 2007 yılında Haseki Bölgesi (Fatih Belediyesi) 42 Şekil 3.20: 2007 yılı ulaşım kanalları(2007 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 43 Şekil 3.21: 2007 yılında kentsel doku (2007 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 44 Şekil 3.22: Haseki çalışma alanı topoğrafya eğrileri (Gökçe Ürk, 2010) 48 Şekil 3.23: Doluluk ve Boşluk Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 49 Şekil 3.24: Trafik/Ulaşım/Erişim Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 51 Şekil 3.25: Çevre Verileri Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 53 Şekil 3.26: Çatı Malzemesi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 55 Şekil 3.27: Mülkiyet Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 57 Şekil 4.1: Tarihi Dönem Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 59 Şekil 4.2: Kat Yükseklikleri Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 60 Şekil 4.3: Kerpiç dolgulu ev örneği (Kürkçü Başı Çeşmesi 2.Çıkmazı) 61 Şekil 4.4: Yapıların Kullanım Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 62 Şekil 4.5: Strüktürel Sistem ve Malzeme Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 63 Şekil 4.6: Yapısal Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 65 viii Şekil 4.7: Değişmişlik Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 66 Şekil 4.8: Arazi Kullanım Analizi (Zemin Kat) (Gökçe Ürk, 2010) 68 Şekil 4.9: Arazi Kullanım Analizi (Üst Kat) (Gökçe Ürk, 2010) 70 Şekil 4.10: Tarihi Değerlilik Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 72 Şekil 4.11: Çalışma alanındaki anıtsal yapılar (kırmızı renkli) (Gökçe Ürk, 2010) 73 Şekil 4.12 (sol): Arcadius Sütunu’nun M.S 404 ‘teki görünümü (Öztürk, 1992: 152) 75 Şekil 4.13 (sağ): Arcadius Sütunu’na M.S 421’de II.Theodosios’un heykelinin eklendindikten sonraki görünümü (Öztürk, 1992: 14) 75 Şekil 4.14: Doğan Kuban’ın çizimiyle, Arcadius Forumu’nun Roma Devri’nde şehir içindeki yeri (Öztürk, 1992: 80) 76 Şekil 4.15 (sol): 1570-1578 yıllarından bir çizimle kaidenin batıdan görünümü (Öztürk, 1992: 108) 76 Şekil 4.16(orta-sağ): 1570-1578 yıllarından bir çizimle üstündeki kabartmalar (Öztürk, 1992: 149) 76 Şekil 4.17: 1936 Ercüment Arşivi’nden Arcadius Forumu’nun görünümü (Özekinci, 2011: 8) 77 Şekil 4.18: Arcadius Forumu’nun 2009 yılındaki görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 77 Şekil 4.19: 1896 yılında Avrat Pazarı’nı gösteren Osmanlıca kroki baz alınarak çizilen kroki (Öztürk, 1992: 159) 78 Şekil 4.20 (sol):1159 yılındaki Melchior Lorichs’in gravürü (Öztürk, 1992: 103) 78 Şekil 4.21 (sağ): 17. yüzyılda Arcadius Sütunu ve Avrat Pazarı (Öztürk, 1992: 105) 78 Şekil 4.22: Avrat Pazarı’nın kurulduğu yerdeki günümüz pazarından görüntüler (Gökçe Ürk, 2010) 79 Şekil 4.23 (sol): Vakıflar Arşivi’nde 1960 onarım dosyasında yer alan Haseki Medresesi’nin bitişiğindeki Avrat Pazarı dükkanları (Özekinci, 2011: 9) 79 Şekil 4.24 (sağ): Haseki Medresesi’nin bitişiğindeki Avrat Pazarı dükkanlarının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 79 Şekil 4.25: 1913-1914 yılında Alman Mavileri’nde Haseki Külliyesi 80 Şekil 4.26: Ekrem Hakkı Ayverdi tarafınan 1978 yılında çizilen Haseki Sultan Külliyesi Planı (19.yüzyılda İstanbul Haritası) 81 Şekil 4.27: 1938 yılı Haseki Sultan Külliyesi’nin havadan görünüşü (Kuran, 1986: 40) 81 ix Şekil 4.28: Haseki Külliyesi’nin görünümü (Günay, 2006: 157) 82 Şekil 4.29: 1938 yılında Haseki Sultan Külliyesi’nin Havadan Görünüşü (Taşkıran, 1972:92) 82 Şekil 4.30: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilen Haseki Külliyesi planı 83 Şekil 4.31: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilen Haseki Cami plan ve kesiti 83 Şekil 4.32: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş olan Haseki Sultan Medresesi kesit ve görünüşleri (Taşkıran, 1972: 110) 84 Şekil 4.33: Haseki Medresesi (Vakıflar Arşivi, 1964 onarım dosyası) 84 Şekil 4.34: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş olan Haseki Sultan İmareti kesit ve görünüşleri (Taşkıran, N., 1972: 119) 85 Şekil 4.35: 1964 yılında Haseki İmareti’nin dış görünümü (Vakıflar Arşivi, 1964 onarım dosyası) 85 Şekil 4.36: Haseki Sultan İmareti’nin dış görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 85 Şekil 4.37: Haseki Sultan İmareti’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 85 Şekil 4.38: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş Haseki Sultan Sıbyan Mektebi plan ve kesitleri (Taşkıran, 1972: 124) 86 Şekil 4.39: Haseki Sultan Darülşifa’nın dış görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.40: Haseki Sultan Sıbyan Mektebi’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 86 Şekil 4.41: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 tarihinde çizilmiş, Haseki Sultan Külliyesi darüşşifa cepheleri (Türk Tarih Kurumu Arşivi) 87 Şekil 4.42: Darüşşifa Görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 87 Şekil 4.43: Haseki Sultan Külliyesi Çeşmesi (Gökçe Ürk, 2010) 88 Şekil 4.44(sol): Haseki Sultan Külliyesi Çeşmesi’nin üzerindeki Osmanlıca kitabe (Gökçe Ürk, 2010) 88 Şekil 4.45 (sağ): Haseki İmareti Kapısı, imaret aralığı, külliye içinde yer alan konut ve çeşme (Vakıflar Arşivi, 1960) 88 Şekil 4.46: Külliye içinde bulunan 1S numaralı konutun dış ve içten görüntüleri (Gökçe Ürk, 2010) 88 Şekil 4.47: 1966 tarihli Bayram Paşa Külliyesi hava fotoğrafı (İBB Hava Fotoğrafları, 2007) 89 Şekil 4.48: 1993 yılında Bayrampaşa Külliyesi’nin görünümü (Tanman, 1994: 102) 89 Şekil 4.49: 2008 yılında Bayram Paşa Külliyesi’nin genel görünümü x (Mehmet Cambaz Fotoğraf Arşivi, 2007) 90 Şekil 4.50 (sol): 1975 yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Mederesesi dershanesine bakış (Nayır, 1975: 410) 90 Şekil 4.51 (sağ): 2009 yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Medresesi dershanesine bakış (Gökçe Ürk, 2009) 90 Şekil 4.52: Bayram Paşa Külliyesi’nin görünümü (Mustafa Cambaz Arşivi, 2007) 91 Şekil 4.53: Bayram Paşa Külliyesi planı (Nayır, 1975: 418) 92 Şekil 4.54: Haseki Caddesi tarafından 17. yüzyılda Sıbyan Mektebi’nin görünümü (Aksoy, 1967: 103) 93 Şekil 4.55: 1950 yılında Bayram Paşa Külliyesi’nin görünümü (Kara, 2008: 107) 93 Şekil 4.56 (sol): 1975 yılında yıkılmış olan Sıbyan Mektebi’ne çıkan merdivenler ve dış avlu duvarı (Nayır, 1975: 412) 94 Şekil 4.57 (sağ): 2009 yılındaki Sıbyan Mektebi’nin görünümü, çıkan merdivenler ve dış avlu duvarı (Gökçe Ürk, 2009) 94 Şekil 4.58 (sol): 1975 Yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Medresesi ve dükkanların görünümü (Nayır, 1975: 411) 94 Şekil 4.59 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Medresesi ve dükkânların görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 94 Şekil 4.60: 1975 yılında Bayram Paşa Medresesi avlusundaki şadırvan (Nayır, 1975: 412) 95 Şekil 4.61 (sol): 1975 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Nayır, 1975: 415) 95 Şekil 4.62 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 95 Şekil 4.63 (sol): 1975 yılı Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Nayır, 1975: 413) 96 Şekil 4.64 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 96 Şekil 4.65: 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi hazire ve tekke dershanesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 96 Şekil 4.66: 2009 yılında Semâhane’nin dış ve iç görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 97 Şekil 4.67 (sol): 1975 yılında türbedeki eyvanların ana kütle ile birleşimi görünümü (Nayır, 1975: 414) 97 xi Şekil 4.68 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Türbesi’nin ana kütle ile birleşimi görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 97 Şekil 4.69: 2009 yılında Bayram Paşa Türbesi’nin eyvanlarının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 98 Şekil 4.70: 2009 yılında türbe eyvanının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 98 Şekil 4.71(sol): 1975 yılında Sebil girişi, hacet penceresi ve çeşme (Nayır, 1975: 414) 99 Şekil 4.72 (sağ): 2009 yılında Sebil girişi, hacet pencere ve çeşme (Gökçe Ürk, 2009) 99 Şekil 4.73: 2009 yılında Bayrampaşa Külliyesi Çeşmesi (Gökçe Ürk, 2009) 99 Şekil 4.74 (sol): 1975 Yılında Tekke avlusu; önde şadırvan, arkada semâhane (Nayır, 1975: 413) 99 Şekil 4.75 (sağ): 2009 Yılında Tekke avlusu; önde şadırvan, arkada semâhane (Gökçe Ürk, 2009) 99 Şekil 4.76 (sol):1975 Yılında Tekke avlusunda bulunan dolaplı kuyu (Nayır, 1975: 415) 100 Şekil 4.77 (sağ): 2009 Yılında Bayram Paşa Tekke avlusunda bulunanan dolaplı kuyu (Gökçe Ürk, 2009) 100 Şekil 4.78: 1958 Ekrem Hakkı Ayverdi Haritası’nda Cerrah Paşa Külliye Planı (Nayır, 1975: 417) 101 Şekil 4.79 (sol): Cerrah Paşa Camii ve Türbe planı (Müller-Wiener, 2001: 393) 101 Şekil 4.80 (sağ): Cerrah Paşa Camii planı (Göktürk, 1965: 3504) 101 Şekil 4.81: Cerrah Paşa Külliyesi kuzey cephe yönündeki giriş cümle kapısı (Gökçe Ürk, 2010) 102 Şekil 4.82: Cerrah Paşa Külliyesi Cümle kapısının üzerindeki kitabe (Köksal, 1965: 425) 102 Şekil 4.83: Cerrah Paşa Camii’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 103 Şekil 4.84: 1925 yılı Cerrah Paşa Camii görünümü (Kartpostallarda İstanbul, 1925: 202) 103 Şekil 4.85: 2010 yılı Seyit Yakuphan Sokak’tan Cerrah Paşa Camii görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 103 Şekil 4.86 (sol): 1935 yılı Cerrah Paşa Türbesi’nin cami avlusundan görünümü (Ercüment Ailesi Arşivi) 104 Şekil 4.87 (sağ): Cerrah Paşa Türbesi’nin camii avlusundan görünümü xii (Gökçe Ürk, 2010) 104 Şekil 4.88: Cerrah Paşa Camii’nin avlusunun görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 104 Şekil 4.89 (sol): Cerrah Paşa Külliyesi’nin panoramik görünümü (Mustafa Cambaz Arşivi, 2007 ) 105 Şekil 4.90 (sağ): Cerrah Paşa Caddesi’nden külliyenin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 105 Şekil 4.91 (sol): Cerrah Paşa Camii’nin revak görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 105 Şekil 4.92 (sağ) :Cerrah Paşa Camii’nin şadırvan görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 105 Şekil 4.93: 1933 yılında Dr. A. Süheyl Ünver’in çizimiyle Cerrah Paşa Hamamı (Koçu, 1965: 3506) 106 Şekil 4.94: 1941 yılında Cerrah Paşa Hamamı enkazı çizimi (Koçu, 1965: 3507) 106 Şekil 4.95(sol): Cerrah Paşa Hamamı erkekler tarafı soyunma bölümünün görünüşü (Süheyl, 1933: 4) 106 Şekil 4.96 (sağ): Cerrah Paşa Hamamı’nın, Cerrah Paşa Camii bahçesinden görünüşü (Süheyl, 1933: 5) 106 Şekil 4.97: Cerrah Paşa Caddesi’nden Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 107 Şekil 4.98: Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi Planı (Kara Pilehvarian, 2000: 204)107 Şekil 4.99: Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi kesit ve görünüşü 108 (Kara Pilehvarian, 2000: 204) Şekil 4.100: 1940 yılında Cerrah Paşa Cami ve Çeşmesi (Ercüment Ailesi Arşivi’nden) 108 Şekil 4.101: Başçı Mahmut Mescidi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 109 Şekil 4.102: Başçı Mahmut Mescidi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 109 Şekil 4.103(sol): Cambaziye Camii’nin Kargı Sokak’tan görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 110 Şekil 4.104 (sağ): Kazım Bey Çeşmesi ve mezarlığın Kargı Sokak’tan görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 110 Şekil 4.105: Cambaziye Cami’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 110 Şekil 4.106: Gevher Sultan Medresesi’nin planı (Kurşun, 2010: 177) ve 1944 yılında Cerrah Paşa Caddesi’nden Gevher Sultan Medresesi’nin görünümü (Ercüment Ailesi Arşivi) 111 Şekil 4.107: 1945 yılında Cerrah Paşa Caddesi’nden Gevher Sultan Medresesi’ne bakış (Müller-Wiener, 1945: 360) 112 xiii Şekil 4.108: 1950 yılıda Gevher Sultan Medresesi ve çevresinin görünümü(Anıtlar Yüksek Kurulu 135 nolu dosya Arşivi) 112 Şekil 4.109 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin Cerrah Paşa Caddesi’nden görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.110 (sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin ana giriş kapısının iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.111 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin iç avlu görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.112(sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin ıslak mekanlarının bulunduğu bölüm (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.113 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin yemek salonundan görünüm (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.114 (sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin öğrenci odalarının iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 113 Şekil 4.115: Gevher Sultan Medresesi’nin öğrenci odalarında bulunan ocak (Gökçe Ürk, 2010) 114 Şekil 4.116: 16.yüzyıl’da Çalışma Alanı (Ayverdi, 1958: 101) 114 Şekil 4.117: Haseki Caddesi üzerinden İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin kuzey cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 115 Şekil 4.118: Haseki Caddesi üzerinden İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin doğu cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 115 Şekil 4.119: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin batı cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 116 Şekil 4.120: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin güney cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 116 Şekil 4.121: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 116 Şekil 4.122: Yokuş Çeşme Sokak’tan Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 117 Şekil 4.123 (sol): Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin Kapısı üzerindeki kitabe (Gökçe Ürk, 2009) 117 Şekil 4.124 (sağ): Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin Cephesinde bulunan kuş evi (Gökçe Ürk, 2009) 117 Şekil 4.125: Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin yanında bulunan mezarlık (Gökçe Ürk, 2009) 117 xiv Şekil 4.126: Kırmızı renk ile gösterilen, çalışma alanında bulunan çeşmeleri gösteren anahtar pafta (Gökçe Ürk, 2010) 119 Şekil 4.127 (sol): 1947 Ercüment Arşivi’nde yer alan Başçı Hacı Mahmut Efendi Çeşmesi (Öztürk, 2011: 10) 119 Şekil 4.128 (sağ): Başçı Hacı Mahmut Efendi Çeşmesi görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 119 Şekil 4.129: 21 A kodlu, Cerrahpaşa Kazım Bey Çeşmesi (2390 ada, 29 parsel) (Gökçe Ürk, 2009) 120 Şekil 4.130: 24A kodlu çeşme (1814 ada,16 parsel) (Gökçe Ürk, 2009) 120 Şekil 4.131: Çalışma alanındaki tescilli 69 adet sivil mimarlık örneğinin alan içindeki dağılımı (Gökçe Ürk, 2010) 121 Şekil 4.132(sol): Nakşi Sokak’ta bulunan , 262 kodlu tescilsiz, orta yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 121 Şekil 4.133 (sağ): Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan, 406 kodlu tescilsiz, harap yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 121 Şekil 4.134: Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan, 406 kodlu tescilsiz, harap yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 122 Şekil 4.135 (sol): Kargı Sokak’ta bulunan, 52S kodlu yapı (yanındaki 51S kodlu yapıda yaşayanların çektiği fotoğraf, 2006) 122 Şekil 4.136(sağ): Kargı Sokak’ta bulunan, 52S kodlu yapının 2010’da yıkılmasından sonraki görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 122 Şekil 4.137: Nakşi Sokak’ta bulunan 42S kodlu yapının yıkılamdan önceki sokak silüetindeki görünümü (İBB, 2007) 122 Şekil 4.138 : Nakşi Sokak’ta bulunan, 42S kodlu yapının yıkıldıktan sonraki görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 122 Şekil 4.139 (sol):Küçük Mühendis Sokak’ta bulunan, 38Skodlu yapının doğu cephesi (Kurul dosya resmi, dosya no:534, 1945) 123 Şekil 4.140 (sağ): Küçük Mühendis Sokak’ta bulunan, 38S kodlu yapının 2010’daki görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 123 Şekil 4.141: Bulgur Palas’ın görünümü (www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr, 10. 2010) 123 Şekil 4.142:Bulgur Palas’ın Marmara Denizi Tarafından Silüeti (Erdem, 2000: 50) 125 Şekil 4.143: Bulgur Palas’ın batı kuzey cephe görünümü xv (www.obarsiv.com,11. 2010) 125 Şekil 4.144(sol): Bulgur Palas’ın batı cephe görünümü (Erdem, 2000: 51) 125 Şekil 4.145 (sağ): Bulgur Palas’ın güney cephe görünümü (Erdem, 2000: 52) 125 Şekil 4.146 (sol):Bulgur Palas’ın doğu cephe görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 126 Şekil 4.147 (sağ): Bulgur Palas’ın iç merdivenlerinin görünümü (Erdem, 2000: 53) 126 Şekil 4.148: Konum Tipolojisi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 127 Şekil 4.149: Konut Giriş Cepheleri Tipolojisi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 129 Şekil 4.150: Giriş cepheleri bazında çıkma tipolojisi (Gökçe Ürk, 2010) 130 Şekil 4.151 (sol): Sami Paşa Sokak 21S kodlu kemerli masif kapı görünümü (GökçeÜrk, 2010) 131 Şekil 4.152 (sağ): Seyit Yakuphan Sokak 59S kodlu camlı üst pencereli kapı görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 131 Şekil 4.153 (sol): Seyit Yakuphan Sokaktaki 59S kodlu çift kanatlı düz pencere görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 131 Şekil 4.154 (sağ): Seyit Yakuphan Sokaktaki 58S kodlu çift kanatlı kemerli pencere görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 131 Şekil 4.155: Konut, ana giriş kapıları tipolojisi analizi (Gökçe Ürk, 2010) 132 Şekil 4.156: Konut, pencere tipolojisi analizi (Gökçe Ürk, 2010) 133 Şekil 4.157: Küçük Mühendis Sokaktaki 38 S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 134 Şekil 4.158:Seyit Yakuphan Sokaktaki 59S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 134 Şekil 4.159: Seyit Yakuphan Sokaktaki 56 S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 134 Şekil 5.1: Sosyal anket uygulanan yapılar (Gökçe Ürk, 2010) 136 Şekil 5.2: Sosyal anket sonucu oluşan sosyo-ekonomik dağılım tablosu (Gökçe Ürk, 2010) 137 Şekil 6.1: Haseki Çalışma Alanı’ndaki değerler paftası (Gökçe Ürk, 2010) 143 Şekil 6.2: Haseki Çalışma Alanı Sorunlar Paftası (Gökçe Ürk, 2010) 146 Şekil 6.3: Haseki Çalışma Alanı Potansiyeller Paftası (Gökçe Ürk, 2010) 148 Şekil 7.1:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı kullanım önerisi (Gökçe Ürk, 2010) 153 Şekil 7.2: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı müdahale önerisi -I (Gökçe Ürk, 2010) 154 xvi Şekil 7.3: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı müdahale önerisi -II (Gökçe Ürk, 2010) 157 Şekil 7.4: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı müdahale önerisi -II (Gökçe Ürk, 2010) 158 Şekil 7.5:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı silüet ve müdahale önerileri anahtar paftası (Gökçe Ürk, 2010) 159 Şekil 7.6: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Odak Alan -I değerlendirme ve alternatif öneri-I paftası (Gökçe Ürk, 2010) 162 Şekil 7.7: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Odak-I değerlendirme ve alternatif öneri-II paftası (Gökçe Ürk, 2010) 163 Şekil 7.8: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı A'-A' ve B'-B' Kesiti (Gökçe Ürk, 2010)165 Şekil 7.9: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı C'-C' ve D'-D' Kesiti (Gökçe Ürk, 2010)166 Şekil 7.10:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi A-A silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 168 Şekil 7.11: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi B-B Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 170 Şekil 7.12:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi C-C Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 172 Şekil 7.13:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Sami Paşa Caddesi D-D Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 174 Şekil 7.14: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak Planı (Gökçe Ürk, 2010) 176 Şekil 7.15: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak E-E Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 177 Şekil 7.16: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak E-E Planı (Gökçe Ürk, 2010) 179 Şekil 7.17: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak E-E Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 180 Şekil 7.18: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak F-F Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 182 Şekil 7.19: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Haseki Caddesi G-G Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 184 Şekil 7.20: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Haseki Caddesi H-H Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 186 xvii Şekil 7.21: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı odak-II öneri ve değerlendirme paftası (Gökçe Ürk, 2010) 188 Şekil 7.22: 1936 pervitich haritası (Atatürk Kütüphanesi Arşivi) 189 Şekil 7.23: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Caddesi J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 190 Şekil 7.24: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 191 Şekil 7.25: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak K-K Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 193 Şekil 7.26: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 194 Şekil 7.27: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Camii Sokak M-M Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 195 Şekil 7.28: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Seyit Yakuphan Sokak N-N Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 197 Şekil 7.29: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Seyit Yakuphan Sokak P-P Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 199 Şekil 7.30: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Öneri Grubu(Gökçe Ürk, 2010) 200 xviii Enstitüsü : Fen Bilimleri Dalı : Mimarlık Programı : Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Tez Danışmanı : Yard.Doç.Dr. Elif Mıhçıoğlu Bilgi Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans - Ocak 2012 HASEKİ KÜLLİYESİ VE ÇEVRESİ İÇİN KORUMA VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÖNERİSİ ÖZET Bu tez çalışması, Haseki Külliyesi ve çevresindeki tarihi alan için koruma ve sağlıklaştırma önerisidir. Yapılan bu çalışma kapsamında, İstanbul Tarihi Yarımada’da bulunan Haseki Bölgesi ve daha detaylı olarak incelenen çalışma alanının fiziksel ve sosyal sorunları irdelenerek, onlara çözümler üretilmesi amaçlanmaktadır. Bizans ve Osmanlı’nın tarihi izlerini taşıyan Haseki Bölgesi’nde, tarihi çevrenin daha iyi korunması, yaşatılması hedeflenmekte, bunun ötesinde koruma önerilerinin getirildiği bir çalışma ile bölgenin özgün niteliklerinin ve kimliğinin ortaya çıkarılmasına çalışılmaktadır. Koruma Projesi, üç aşamada ele alınmıştır. İlk aşama 'analiz', ikinci aşama 'değerlendirme' ve üçüncü aşama ise 'öneri'den oluşur. Çalışma alanında, Haseki Külliyesi ve Cerrah Paşa Cami odaklı projeler yapılmış ve ileriye yönelik önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Haseki, tarihi çevre, koruma, sağlıklaştırma xix Univercity : Istanbul Kültür University Institute : Institute of Science and Technology Department : Architecture Programme : History of Architecture and Restoration Supervisor : Yard.Doç.Dr. Elif Mıhçıoğlu Bilgi Degree Awarded and Date: M. Arch – January 2012 CONSERVATION AND REHABILITATION PROPOSAL FOR HASEKİ COMPLEX AND ITS ENVIRONS ABSTRACT This thesis study is a conservation and rehabilitation proposal for Haseki Complex and its historic environs. Within the framework of this study, it is aimed to propose solutions to the physical and social problems within Haseki Region, and the Study Area which was studied in detail. It is intended to better preserve and sustain the historic environment. Above all, it is to reveal the original qualities and the identity of the region through a study bringing conservation proposals. Conservation Project is handled in three phases. First phase is the ‘analysis’, second phase is the ‘evaluation’ and the third one is the ‘porposal’ phase. Within the study area, two important nodal areas of Cerrah Paşa Mosque and Haseki Complex has been studied as sub-study areas in more detail, to put forward new proposals for the future. Key Words: Haseki, historical environment, conservation, rehabilitation 1 BÖLÜM 1 GİRİŞ ''Kentler, zaman içinde oluşur ve sürekli değişerek biçimlenir. Bu sürekli değişim, insanların yaşam döngüsünden çok daha yavaş ilerlemektedir. Tarihsel süreç, değişken bir biçimde kentlerin kimliğini belirlemektedir. Değişen yerel ya da evrensel değer yargılarına göre, kent kimliğinin somut ve soyut öğeleri ortaya çıkar. Bu öğelerin ilişkileri, insanların belleğine yerleşerek kent imgesini oluşturur. Geçmişten günümüze taşınan ve kent kimliğini oluşturan somut öğeler ve aralarındaki ilişkilerin tarihi süreçlerini yansıtan kent imgesine ait varlıklar, tarihi kentlerde korumaya değer bulunmaktadır'' (Kuban, 1998: 25). İstanbul ele alındığında, tarihsel süreci binlerce yıl öncesinden başlayan, evrensel bir kent söz konusudur. İstanbul kenti, bir Grek koloni kenti olan Byzantion’dan sonra Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi süreçlerinin gelişimiyle biçimlenmiştir. Bu medeniyetlerin izleri hala devam etmektedir. Tarihi Yarımada içerisindeki bu izleri taşıyan bölgelerden biri de Haseki-Cerrah Paşa bölgesidir. Bizans ve Osmanlı tarihinin izlerini taşıyan bu bölge, birçok anıtsal ve sivil mimarlık yapılarını da barındırmaktadır ve bunların birçoğu günümüze kadar gelmeyi başarmışlardır. 1.1 Çalışmanın Amacı : ''Korunacak varlıklar, öncelikle tanımlanmalıdır. Bu, sadece tekil fiziksel varlıkları değil, onlar arasındaki özgün ve değişen ilişkileri belirlemeyi gerektirir.'' (Topçu, 2004). Tarihi sürekliliğin belgelenebilmesi için, toplanan bütün verilerin ayrıntılı olarak çözümlenmesi gerekmektedir. Kentteki dönüşümün aşamaları, ortaya çıkarılarak incelenmeli ve değerlendirilmelidir. Böylece, tarihi kentlerin koruması için sağlam bir alt yapı oluşur. Bu düşünceler içinde oluşan çalışma amacında ise, İstanbul Tarihi Yarımada’da bulunan Haseki Bölgesi ve daha detaylı olarak incelenecek çalışma alanının fiziksel ve sosyal sorunları irdelenerek, onlara çözümler üretilmesi amaçlanmaktadır. 2 1.2 Çalışmanın Hedefi Bu çalışmada, Tarihi Yarımada içerisindeki bu bölgenin, sadece tekil yapılar olarak değil, çevre ölçeğinde bir bütün olarak incelenmesi ve kültürel mirasımıza katkıda bulunacak koruma ve rehabilitasyon amaçlı bir proje yoluyla iyileştirilmesi hedeflenmektedir. Bizans ve Osmanlı’nın tarihi izlerini taşıyan Haseki Bölgesi’nde, tarihi çevrenin daha iyi korunması, yaşatılması hedeflenmekte; önerilerin getirildiği bir çalışma ile bölgenin kimliğinin ortaya çıkarılmasına çalışılmaktadır. 1.3 Çalışmanın Yöntemi: Öncelikle, konuyla ilgili kaynak araştırması yapılmıştır. Konuya ve bölgeye ilişkin alanın ; tarihi geçmişini, sosyal ve fiziksel yapısını anlatan kitap, tez, dergi ve makalelerden; görsel değerlendirme için de eski haritalar, hava fotoğrafı ve diğer fotoğraflardan yararlanılmıştır. Koruma Projesi ise, üç aşamada ele alınmıştır. İlk aşama 'analiz', ikinci aşama 'değerlendirme' ve üçüncü aşama ise 'öneri' bölümleridir. 1) Analiz aşamasında: Belirlenen alan sınırları içinde yer alan çalışma alanı, çevre ve yapı ölçeğinde olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Çevre ölçeğinde: çalışma alanının kent ve bölge içindeki konumu; yeri ve bağlantıları; topoğrafik durumu; ada- parsel numaraları dağılımı; mülkiyet durumu; çevre verileri; trafik-ulaşım- erişim durumu; arazi kullanımı incelenmektedir. Yapı ölçeğinde ise: yapı malzemesi; çatı malzemesi; kat yükseklikleri; yapıların kullanım durumu; yapısal durum; değişmişlik durumu ve tarihi değerlilik durumlarının incelemesi yapılmaktadır. 2) Değerlendirme aşamasında: Analizler doğrultusunda çevre ve yapı ölçeğinin yanı sıra, sosyal yapı başlığı altında incelemeler yapılmaktadır. Çevre ölçeğinde: bölgenin değerleri; sorunları; potansiyelleri; yapı ölçeğinde: konum; cephe; çıkma; kapı ve pencere tipolojisi ve sosyal yapı olarak 20 adet tescilli sivil mimarlık örneğinde yapılan sosyal anket sonucunda: yapıda yaşayanların kişisel 3 bilgileri; konut-aile ilişkileri; konut-çevre ilişkileri ve yenileme-koruma ilişkileri bakımından durumları incelenmektedir. 3) Öneri aşamasında: Analiz ve değerlendirme çalışmaları sonucunda, çalışma alanı içerisinde, önce çalışma alanı genelinde, sonra da belirlenen alt bölgelerde öneriler geliştirilmektedir. Alt bölgelerde mevcut durum: plan ve cephe olarak incelenmekte ve tarihi çevrenin daha iyi korunması ve yaşatılması için gerekli görülen düzenlemeler önerilmektedir. 4 BÖLÜM 2 HASEKİ BÖLGESİ’NİN TARİHSEL VE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ 2.1 Bölgenin Tarihi Yarımada İçerisindeki Konumu ve Yeri: Fatih İlçesi’ne bağlı Haseki Semti, Tarihi Yarımada’nın kentsel tarihi sit alanı içerisinde bulunmaktadır (Şekil.2.1-2.2). Tarihi Yarımada’nın güneyinde Turgut Özal Caddesi (eski Millet Caddesi) ve Cerrahpaşa Caddesi arasında, yer alan Fındıkzade; Cerrahpaşa,; Aksaray; Muratpaşa semtleri’nin çevrelediği tarihi bir semttir (Şekil 2.3). Şekil 2.1: 1995 Yılında Tarihi Yarımada Sit Bölgelemesi (İBB Arşivi) Turgut Özal Caddesi ve Haseki Caddesi’nin kesiştiği noktadan başlayan semtin merkezi, Kızılelma Caddesi’ne dayanan üçgen şeklindeki bir alana yayılmaktadır. Haseki Semti, Molla Gürani (şimdiki Fındıkzade), Davut Paşa, Esekapı, Cerrahpaşa ve Yusuf Paşa gibi semt ve mahalleler ile iç içe girmiş ve bir kısmını kendi sınırları içine dahil etmiştir. Eski mahalle sistemine göre semti Yusuf Paşa; Sülüklü; Taş Kasap; Molla Gürani; Davut Paşa; Hobyar, Kürkçübaşı mahalleleri çevrelemektedir. 5 Söz konusu semtleri, bu sınırların kuzeyini oluşturan Sülüklü, Taşkasap, Molla Gürani ile Haseki arasından geçen ve bugün Turgut Özal Caddesi olarak anılan eski Millet Caddesi, ayırır (İşli,1994:1) (Şekil 2.4). Şekil 2.2: 2003 Yılında Tarihi Yarımada Koruma Bölgesi’nde Haseki’nin Yeri (İBB Arşivi) Haseki Bölgesi’nin gerçek sınırlarını Keyci Hatun (bugünkü adıyla Keçi Hatun), Nevbahar ve Bahçı Hacı Mahmut mahalleleri oluşturmaktadır. Bu mahalleler, İstanbul’un fethinden sonra oluşturulan Müslüman mahalleleri olarak bugün ilk kurucularının isimlerini taşımaktadır (Çınar, 2003: 4-5). 6 Şekil 2.3: 2003 Yılında Tarihi Yarımada ilçelerine göre mahallelerin dağılımı (İBB Arşivi) 7 Şekil 2.4: 2003 yılında Haseki Bölgesi (Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1994: 417) 2.2 Bölgenin Tarihi Gelişimi: Bizans Dönemi’nde semte 'Xerolophos' denilmiş, sonrasında ise 'Başçı Hacı' Mahallesi adı verilmiştir. Geçmişte İstanbul mahalleleri adlarını; ya bir kişinin, ya da orada kurulmuş olan bir mescidin adından alırdı. Başçı Mahmud’un da burada bir mescidi bulunmaktaydı. Mescidin, 1918 yangınında yandığı ve tekkelerin kapatıldığı tarihe kadar varlığını sürdürdüğü bilinmektedir (Taşkıran, 1972: 70). Şekil 2.5: İstanbul’un dönemsel gelişimi (Kuban, 1996: 6) 8 Şekil 2.5’de görüldüğü gibi, Haseki Bölgesi, uzun bir süre Constantinus’un yönetimi altında bulunmuş, sonrasında ise, Teodosios’in yönetimine geçmiş ve günümüze kalan Arcadius Forumu’nu oluşturmuştur. Daha sonra semt, 'Avrat Pazarı' adını almıştır. Orijinal vakfiyelerde, Avrat Pazarı adı geçmiyorsa da, Haseki Külliyesi tamamlandıktan sonra bile uzun süre, semt 'Avrat Pazarı' adıyla anılmıştır (Taşkıran, 1972: 78). Şekil 2.6: 1978 yılında Haseki Bölgesi (Cezar, 2002: 175) Bizans Dönemi’nden beri bölgedeki yer adları kadınlarla ilgilidir. Arcadius Forumu’nun bulunduğu alanda yer alan, Avrat Pazarı’nın burada bulunuşu ve II. Mehmet (Fatih Sultan Mehmet) döneminde (1451-1481) Keyci Hatun isimli bir hanımın burada mescit yaptırması ve Haseki Külliyesi’nin inşası gibi, ‘Kadınlar Şehri’ olarak nitelendirilen İstanbul’un bu tarihi semtinin ismi de bir kadına armağan edilmiştir (Şekil 2.6). 9 Bölgenin son olarak, 'Haseki Semti' ismini alması, 1538 yılında I. Kanuni Sultan Süleyman’ın Hürrem Sultan adına, Mimar Sinan’a bir külliye yaptırmasıyla gerçekleşmiştir (İşli, 1994: 2). Şekil 2.7: İstanbul’un 15.-16. yüzyılda Haseki Bölgesi ve önemli yerlerin adları konumları (Müller-Wiener, 1975: 32) 10 Haseki Bölgesi’nin geneline bakıldığında, anıtsal yapılar kategorisindeki külliyelerin alanda yoğun olduğu görülmektedir. Alanda; Hekimoğlu Caddesi üzerinde bulunan Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi, Davut Paşa Külliyesi, Haseki Caddesi üzerindeki Haseki Hürrem Sultan Külliyesi, Bayram Paşa Külliyesi ve Cerrah Paşa Caddesi üzerinde Cerrah Paşa Külliyesi bulunmaktadır. Bunun yanında, Bizans Dönemi’nin izini taşıyan Arcadius Sütunu, Haseki Caddesi üzerinde bulunan Bostan Ali Paşa Hamamı, Cerrah Paşa Caddesi üzerinde bulunan Gevher Sultan Medresesi bölgenin önemli anıtsal yapılarıdır (Şekil 2.8). Şekil 2.8: Haseki Bölgesi’ndeki anıtsal yapılar (www.googlearth.com.tr, 11. 2011) 2.3 Sosyo-Ekonomik Yapı: Roma ve Bizans Dönemi’nde, Avrat Pazarı ve Mese Yolu’nun burada bulunması, bölge için sosyal ve ekonomik açıdan önem taşımaktadır. Anadolu’da çok yaygın olan üreticiden tüketiciye araçsız satış, İstanbul’un çok yerinde uygulanmaktaydı. İskele kenarlarına yakın olan yerlerde kurulan satıcıları ve alıcıları erkek olan pazarların yanında, sadece kadınlar için kurulan pazarlar da bulunmaktaydı. Bu pazarlara, Anadolu’da 'Avrat Pazarı' dendiği gibi, İstanbul’da da böyle adlandırılıyordu (Şekil 2.9). Haseki Semti, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında pek çok tanınmış insanın yetiştiği, ya da oturduğu bir semt idi. Ayrıca, Haseki Semti 11 tekkelerinde bazı şeyhler, musiki ve tasavvuf kültürüne büyük katkıda bulunmuşlardır (İşli, 1994: 1) (Şekil 2.10). Şekil 2.9: Melchior Lock’un İstanbul panoramasında 'Avrat Pazarı Semti' (Taşkıran, 1972: 74) Şekil 2.10: Stolpe Haritası’nda Avrat Pazarı Semti (Taşkıran, 1972: 76) Kentin bütün tarih boyunca omurgasını oluşturan anayol ya da orta yol, Roma ve Bizans Dönemi’nde 'Mese' adını almıştır. Bu yol, Trakya’dan Byzantium’a gelen eski Via Egnetia’nın sonradan kent içinde kalan bölümüdür (Kuban, 1994: 404). 12 Şekil 2.11: Konstantinopolis Planı’nda Mese’nin güzergahı (450 – 1453) (Kuban, 1994: 404) Şekil 2.11’de görüldüğü gibi, Mese’nin, Beyazıt’tan sonra Edirnekapı ve Aksaray’a doğru uzanan bölümü, Ayasofya-Beyazıt arasında kalan bölümü kadar iyi bilinmiyorsa da, kent yaşamında omurga görevi gördüğü, Konstantinopolis’in ve İstanbul’un kent içi imgesinin onun çevresinde şekillendiği bilinmektedir (Kuban, 1994: 404). Doğu Roma İmparatorluğu başkentinin bu anayolu, ortada büyük taş döşeli yaya ve araba yolundan oluşmaktaydı. Mese’nin iki tarafında revaklar vardı. Bu revakların arkasında, dükkanlar sıralanıyordu. Duvarları tuğladan yapılmış, birinci katı tonozlarla örtülü, kolonları mermer olan bu revakların dükkanları ve çatıları ahşaptı. Revaklar arasında ahşap merdivenler, birbirini izleyen revaklarda değişik mesleklere mensup ticaret erbâbının dükkanları ya da alanları vardı. Dükkanların sahipleri, dükkânlarının yakınında otururlardı. Çarşı gibi çalışan bu revaklara 'agora' denirdi. Haseki Bölgesi’nde ise, bu tip dükkanlardan günümüze kadar ulaşabilen sadece iki tane bulunmaktadır. Bu dükkanlar, kemerli olarak 'agora' tarzında inşa edilmiştir. 13 Buradan da anlaşıldığı gibi, bölgede ticaretle uğraşan bir sosyal yapı yaşamaktaydı (Kuban, 1994: 404) (Şekil.2.12). Şekil 2.12: Avrat Pazarı’ndaki Agora tarzında yapılmış dükkanlar (Gökçe Ürk, 2009) 2.4 Fiziksel yapı: İnsan nüfusunun artmasıyla beraber kent yayılmakta ve doku yoğunluğu hızla artmaktadır. Ayrıca, dokunun değişmesinde, deprem ve yangınlar büyük önem taşımaktadır. Zaman içinde çıkan yangınlar, yeni ulaşım yollarının oluşması ve yeni yapılaşma sonucunda fiziksel çevrenin hızlı bir şekilde değişmiştir. 1918 Cibalı, Fatih ve Altı Mermer yangınları, semtin büyük kısmını arsa haline getirmiştir. Felaketler ve imar faaliyetleri tarihi dokuyu önemli ölçüde yok etmiştir (Çınar, 2003: 6). Haseki Hastanesi ile Vatan Caddesi’nin genişletilmesi sırasında bazı eserler yok olmuştur. Arap Manav Sokağı ile Hafız Galip Sokağı birleştirilerek, geniş bir cadde haline getirilmiş ve bu aksa ‘Doktor Adnan Adıvar Caddesi’ ismi verilmiştir. 1955 ile 1960 arasındaki bu imar faaliyetleri sırasında Haseki Semti sınırında bulunan Zıbın-ı Şerif Tekkesi, Selçuk Hatun Camii, Şirmerd Çavuş Camii ve Tevekkül Hamamı yıkılarak Millet Caddesi genişletilmiştir. Yol çalışmalarından dolayı ortadan kaldırılan tarihi eserlerden; sadece Selçuk Hatun Camii caddenin kenarında yeniden yaptırılmıştır. Cerrah Paşa Caddesi ve Millet Caddesi arasında, bunlara paralel olarak uzanan Haseki Caddesi, Doktor Adnan Adıvar Caddesi’yle birleşerek Kızıl Elma Caddesi’ne ulaşır. Anıtsal yapıların büyük bölümü Haseki Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Haseki Caddesi’nin başından Kızıl Elma Caddesi’ne doğru ilerlendiği zaman Haseki Hastanesi’nin eski kapısı karşısında Keyci Hatun Camii bulunur. Bu 14 caminin karşı köşesinde, Nakşi Sokağı’nın başında İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi ve Kasım Ağa Sıbyan Mektebi vardır. Haseki Kadın Sokağı’nın Haseki Caddesi ile kesiştiği köşede, Bayrampaşa Külliyesi’nin yapıları sıralanmıştır. Bu yapıları geçince cadde genişleyerek bir meydan oluşur. Burada, meydan çeşmesi vardır. Bu eser, Başçı Mescidi ve Tekkesi’nden kalan tek eserdir. Yine, bu meydana açılan Güzel Sebzeci Sokağı’nda Dellak Baba Türbesi yer almaktadır (İşli, 1994: 1) (Şekil 2.13). Şekil 2.13: Haseki Sultan Külliyesi ve yakın çevresi (İBB, 2003: 21) 15 Semtin yapı oluşumundaki en önemli etkenlerden biri de, denizden yukarıya çıkıldıkça dikleşen eğim ve denizden görülen konumudur. Marmara Denizi’nden bakıldığında, semtte bulunan Cerrah Paşa Cami ve Bulgur Palas silüeti, dikleşen eğim dolayısıyla belirginleşmektedir (Şekil 2.14-15). Şekil 2.14: 1962’de Haseki Bölgesi’ndeki topoğrafya eğrileri ve anıtsal yapılar (Müller-Wiener, 2001: 251) 16 Şekil 2.15: Haseki- Cerrahpaşa Bölgesi’nin Marmara Denizi tarafından silüeti (İBB, 2003: 53) Değişen sosyal yapı, fiziksel çevrenin de geleneksel özelliklerini kaybetmesine neden olmaktadır. Bugün, Cerrah Paşa Hastanesi ile Haseki Hastanesi arasında sıkışan bu semtin mimari özellikleri tamamen değişmiştir. 1918 yangınından kurtulan bazı ahşap evlerin yerini alan kârgir evler, yerlerini niteliksiz restorasyon örneklerine ya da cephe düzeni açısından çevreyle uyumsuz yüksek yapılara bırakmıştır. Bölgenin Fındıkzade’ye doğru olan kısmında, alan uzun zaman yangın yeri olarak kaldığından, Cumhuriyet Dönemi’ndeki imar faaliyetleri sırasında cadde ve sokaklara; birbirine paralel ve dik olarak düzgün bir şekil verilmeye çalışılmıştır (İşli, 1994: 2). 2.4.1 Anıtsal Yapılar Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi, Davutpaşa Mahallesi’nde Kızıl Elma Caddesi ile Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi kavşağında yer alan Osmanlı Dönemi’nden kalma bir külliyedir. 1734-35 yıllarında inşa edilmiştir. Üç kere sadrazamlık yapmış olan Hekimoğlu Ali Paşa adına yapılmıştır. Mimarları Çuhadar Ömer Ağa ile Hacı Mustafa Ağa'dır (http://www. obarsiv.com, 11.2010). 17 Şekil 2.16 (sol): Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.17(sağ): Hekimoğlu Ali Paşa Camii görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.18(sol): Hekimoğlu Ali Paşa Küllisi’ndeki sebilin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.19(sağ): Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi’ndeki sebilde taş işçiliği (GökçeÜrk, 2010) Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi: cami; tekke; türbe; şadırvan; kütüphane; sebil ve çeşmeden oluşan bir külliyedir. Caminin, yüksek bir subasman üzerinde üç avlu kapısı ve üç cami kapısı olup, yapı kesme küfeki taşından yapılmıştır. Cümle kapısı üzerindeki yapı, kütüphanedir. Avlu taş döşemelidir; bahçeleri çam ve çınar ağaçlarıyla kaplıdır. Şadırvan, mermer olan sekiz sütunla taşınan ahşap çatılı olup, üzeri kiremit döşelidir. Şadırvanın yakınında türbe bulunmaktadır. Türbede, Abdal Yakub ve Şeyh İbrahim sandukalarda yatar. Kuzey yönündeki bölümde Hekimoğlu Ali Paşa, eşi Muhsine Hatun ve ailesi yatmaktadır. Avluda su terazisi ve bir kuyu bulunmaktadır (http://www. obarsiv.com, 11.2010). 18 Şekil 2.20: Hekimoğlu Ali Paşa Camii iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Sebil, cümle kapısı, şadırvan, türbe hizasında iki caddenin köşesinde yer alan kubbeli bir yapıdır. Dilimli, beş cepheli, beş pencereli sebilin madeni şebekelerini bir kitabe kuşatır. Caminin, anakubbesi altı filayağına yaslanır, onikigen kesitli sivri kemerleri vardır. Pandantif ve mukarnaslı geçişle, altı yarım kubbe yanlara doğru genişler. Beşer sıralı pencereler oldukça fazladır. İnce ve tek şerefeli minaresi doğuda, son cemaat yerine bitişiktir. Caminin kuzey giriş kapısından hareme girildiğinde, harem mihrap dışında üç yönden mahfille çevrilidir ve galeri maksurelere iki yandan döner merdivenlerden çıkılır. Mahfil, mermer korkulukludur (Çobanoğlu, 1998: 169). Mukarnaslı ve rokoko-klasik sanatlı mihrap sarkıtlı yaşmaklı, iki sütunçeli, iki kabartma dolgulu ve kahverengi tonlarında bezemelidir. Üstünde iki yanda Kadiri eşrefi tacı ortada bir gül bulunur. Mihrap alanı, harimden 30 cm yüksekte, kare bir alandır. Batı yönündeki duvarda ahşap yeşil renkli hünkar mahfili asılı gibi durur. Ahşap kürsü, batı yönündeki sütuna bitişiktir. Duvarlar, mahfile kadar hatlı mavi çiniyle kaplıdır (Çobanoğlu, 1998: 170). Davut Paşa Külliyesi Davut Paşa Külliyesi, Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Kitabesine göre H.890/M.1485’de Sadrazam Davud Paşa tarafından kendi adına 19 yaptırılmıştır. Tabhane, medrese, mektep, türbe ve çeşmeden meydana gelmektedir (http://www.fatihbelediyesi.gov.tr, 12.2011) (Şekil 2.21). Tek kubbeli plan tipine sahip camii, yanlarında birinin önü açık, diğeri ocaklı ikişer tabhane odası içermektedir. Mihrab tarafında beş kenarlı ve üstü yarım kubbe ile örtülü bir niş bulunmaktadır. Kaidesi dört köşeli olan minaresi doğu yönündedir. Pabucun bir metre yukarısından itibaren sonradan inşa edilmiş olduğu kolaylıkla fark edilmektedir. Tamamı kesme küfeki taşından yapılmıştır. 1980’li yıllarda, cami bahçesinde tamamen harap durumda bulunan şadırvan, aslına sadık kalınarak yeniden restore edilmiştir (Müller-Wiener, 2001: 395) (Şekil 2.22-23-24). Şekil 2.21: Davut Paşa Camii avlusu dış görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.22: Davut Paşa Camii iç görünümü (2010) (wowturkey.com/forum/viewto-pic.php?t=42093,12.2010) 20 Şekil 2.23: Davut Paşa Külliyesi’nin vaziyet planı (Müller-Wiener., 2001: 395) Şekil 2.24: Davut Paşa Medresesi’nin günümüzdeki durumu (http://www.ibb.gov.tr, 12.2010) 2.4.2 Konut Dokusu Haseki Bölgesi’nin yoğun bir konut dokusu vardır. Son yirmi yıl içerisinde, azalan ahşap binalar, yerlerini betonarme yapılara bırakmıştır. Dönem olarak incelendiğinde, semtin konut dokusunun, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerine ait olduğu görülmektedir. Alanda bulunan 16. ve 18.yüzyıl yapıları anıtsal yapılar olup, döneminin mimarisini yansıtırlar. Bunlar Kubbeli ve kemerli Osmanlı mimarisi örnekleridir (Şekil 2.25). 19. ve 20. yüzyıl yapıları ve 1830-1950 dönemi yapıları, sivil mimarlık örnekleri olup, zemin katları kagir, üst katları ahşaptır. 21 Bunlar arasında farklı mimari yapısı ile, Bulgur Palas öne çıkmaktadır (Şekil 2.26) Çalışma alanında Cumhuriyet Dönemi yapılarının yoğun olduğu görülmektedir. Bu dönem yapıları ağırlıkla, 1950-1970 arasına tarihlenmektedir (Şekil 2.28). Söz konusu betonarme yapılar, çok katlı olup, bazılarının cepheleri mozaik kaplıdır. 2000 sonrasında ise, semtte yeni teknoloji ve malzemelerin kullanıldığı, oldukça niteliksiz betonarme yapılaşmanın ağırlıkta olduğu görülmektedir (Şekil 2.30). Şekil 2 25 (sol): 16.-18. yüzyıldan bir yapı örneği; Cerrah Paşa Cami (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.26 (sağ): 19.-20. yüzyıldan bir yapı örneği; Bulgur Palas (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.27 (sol): 1930-1950 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.28 (sağ): 1950-1970 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.29 (sol): 1970-2000 dönemi yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 2.30 (sağ): 2000 sonrasından yapı örneği (Gökçe Ürk, 2010) 22 BÖLÜM 3 ÇALIŞMA ALANINDA ÇEVRESEL NİTELİKLER 3.1 Çalışma Alanın Tanımı, Konumu, Yeri ve Bağlantıları : Çalışma alanı seçiminde ortak dönemsel özellikler taşıyan, Haseki, Bayrampaşa ve Cerrah Paşa Külliyeleri ve Gevher Sultan Medresesi referans alınarak, belirlenen alanlar içinde kalınmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1: Çalışma alanı sınırı (www.googleearth.com, 10.2007) Çalışma alanının sınırına kuzeyde Haseki Külliyesi ve çevresindeki konut dokusu da katılarak, söz konusu sınır Hatip Naci Sokak’tan geçirilmiştir. Güneyde ise, Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi göz önünde bulundurularak, Kürkçü Başı Çeşme Sokak sınır olarak belirlenmiştir. Doğuda ise Aksaray yönüne, Adnan Adıvar Caddesi’ne yakın olan Gevher Sultan Medresesi, Cerrah Paşa Cami, Bulgur Palas ve çevresindeki konut dokusu çalışma alanı içine alınmıştır. 23 Batı yönünde ise, Koca Mustafa Paşa Caddesi istikametine doğru, güney sınırının içinde bulunan Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi de dahil edilerek, sınırın Yokuş Çeşme Sokak’tan anıtsal yapıların azaldığı Başçı Mahmut Sokak ve Tevfik Fikret Sokak’tan geçirilmesi uygun bulunmuştur (Şekil 3.2). Şekil 3.2: Çalışma alanı sınırı ve anıtsal yapılar (www.google earth.com,10. 2007) Çalışma alanı, kuzeyde Molla Gürani; güneyde Cerrah Paşa; doğuda Aksaray; batıda Fındıkzade ile sınırlanan bir alan olarak tanımlanmıştır (Şekil 3.3). Ulaşım bağlantılarına bakıldığında, bölgenin kent merkezinde bulunmasından dolayı tramvay, tren, metro ve deniz ulaşımından yararlanılabilmektedir. Millet Caddesi üzerinde bulunan tramvay hattı, Samatya’da sahil yolu üzerinde bulunan tren hattı, Aksaray’da bulunan metro ulaşımı ve Aksaray-Yenikapı, Samatya-Hisar Koyu’nda bulunan deniz ulaşımı ile bölgeye kolaylıkla ulaşılabilmektedir (Şekil 3.4). 24 Şekil 3.3: 1985 yılı Ekrem Hakkı Ayverdi Haritasında çalışma alanı sınırı (Ayverdi, 1958) Çalışma alanı içinde; 24 adet anıtsal, 69 adet tescilli sivil mimarlık örneği, 17 adet tescile önerilen sivil mimarlık örneği, 404 adet tescilsiz betonarma yapı olmak üzere, toplam 514 adet yapı bulunmaktadır. 24 adet anıtsal yapı arasında külliye yapıları, medrese, cami, tekke, çeşme ve sıbyan mektebi bulunmaktadır. 69 adet sivil mimarlık örneği ise, geleneksel konutlar ve Bulgur Palas’tan oluşmaktadır. Bu yapıların dışında kalan 422 adet tescilsiz yapının çoğunluğunu, yukarıda sözü edilen betonarme yeni yapılar oluşturmaktadır. Proje çalışması sırasında, tanımlama kolaylığı açısından anıtsal yapılar, sivil mimarlık örnekleri ve diğer yapılar için bir kodlama sistemi uygulanmış ve her yapı, hangi sınıfta yer aldığının belirlenmesi için numaralandırılmıştır. Kodlama sistemi baz paftada, dolayısıyla her paftanın altlığında 25 verilmiştir. Sınıflama için verilen bu kod numaralarının yanısıra, başka bir paftada ise kapı numaraları belirtilmiştir (Şekil 3.5). Çalışma alanı, 34 yapı adasından oluşmaktadır. Her yapı adasındaki yapılar ve parselasyon durumu da baz paftada belirtilerek, yapılacak çalışmalarda yapı ve açık alanların tanımlanmasına açıklık kazandırılmıştır (Şekil 3.6). 26 Şekil. 3.4:Haseki çalışma alanı kent içi konumu ve ulaşım bağlantıları (Gökçe Ürk, 2010) 27 Şekil 3.5: Haseki çalışma alanı kapı numarası paftası (Gökçe Ürk, 2010) 28 Şekil 3.6: Haseki çalışma alanı ada parsel numaraları (Gökçe Ürk, 2010) 29 3.2 Çalışma Alanının Morfolojik Gelişimi Bizans Dönemi’nden, Cumhuriyet Dönemi’ne kadar önemli gelişim gösteren Haseki Bölgesi anıtsal yapıların çoğunlukta olduğu bir alandır. Haseki Sultan, Bayram Paşa, Cerrah Paşa Külliyeleri, Gevher Sultan Medresesi, İbrahim Paşa ve Ahmet Paşa sıbyan mektepleri ve Bulgur Palas alandaki önemli yapılardır. Alandaki en eski yapı ise, Bizans Dönemine ait olan, Arcadius Sütunu (M.S 404)’dur. Şekil 3.7: Çalışma alanında bulunan önemli anıtsal yapılar (www.googleearth.com, 11.2011) Alanın tarihsel gelişiminde yeralan en önemli yapıların başında, külliyeler gelmektedir. Külliyeler, kent içinde dinsel ya da toplumsal merkez oluşturmak amacıyla kurulduğundan, yapılaşma da külliyeler çevresinde olmuştur. Haseki Sultan, Külliyesi, Bayram Paşa Külliyesi ve Cerrah Paşa Külliyesi önemli odak 30 noktaları olarak yapılaşmanın başladığı, dolayısıyla çevresinin geliştiği yerler olmuştur. Külliyelerin gelişiminden sonra, kent içi yapılaşma dönemi 1930 yılından itibaren başlamaktadır. Bu dönemde, çalışma alanında yapı gelişimi olarak %60’ı ahşap ve %40’ı kâgir olan yapılar bulunmaktadır. 1970 yılında ise, ahşap ve kâgir yapıların giderek yok olduğu ve 2000 yılına gelindiğinde ise, betonarme yapıların çoğunlukta olduğu görülmektedir. Çalışma alanının, morfolojik gelişimi, ulaşım kanalları ve kentsel doku açısından çalışılmıştır. İki ana başlık altında incelenerek dönemsel olarak değişim ve gelişim görülmüştür. Kent içi ulaşım kanalları, 1913-1914; 1942; 1968; 1980 ve 2007 yılları olarak, beş farklı dönemde ele alınmıştır. Bu tarihlerdeki çalışma alanındaki yol genişlikleri (geniş, dar), çıkmaz sokaklar, yol ağının sıklığı, yol biçimlenişi (geometrik olarak; üçgen, dörtgen, kare; organik, eğrisel, ızgara vb.), yapı adaları biçimlenişi ve yapı adaları düzenleri incelenmiştir. Çalışma alanının kentsel yapı yoğunluğunun (kentsel doku niteliği) gelişimi açısından da dört farklı dönem incelenmiştir. Elde edilen eski haritalara bağlı olarak, olabildiğince eşit aralıklarla belirlenmiş olan bu gelişim dönemleri; 1942, 1968, 1980 ve 2007 yıllarına aittir. Kentsel doku nitelikleri yapıların yoğunluk, biçim ve düzen (bitişik, ayrık, dağınık, vb.) özelliklerine göre incelenmiştir. 31 1913-1914 Dönemi: Şekil 3.8: 1913-1914 yılı Alman Mavileri haritası’nda çalışma alanı (Atatürk Kütüphanesi) 1913-1914 döneminde öncelikle Alman mavileri haritası baz alınarak yeniden çizilip, ulaşım kanallarına bakılmıştır (Şekil 3.9). Ancak, bu dönem kentsel doku ayrıntısında olmadığından, bu bağlamda bir inceleme yapılamamıştır. 32 1913-14 Dönemi Ulaşım Kanalları: Şekil 3.9: 1913-14 yılında ulaşım kanalları (1913-1914 Alman Mavileri haritası baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) Çalışma alanındaki yol ağına bakıldığında; Haseki Caddesi ve Koca Mustafa Paşa Caddesi’nin çalışma alanındaki iki ana yol aksı oldukları görülmektedir. Bu iki aks, genele göre geniştir. Bu yollara bağlanan yatay ve dikey ara yollar bulunmakta ve ulaşım kanalları biçimlenişinde olarak ızgara sistem izlenmektedir. Söz konusu yollar, büyük adalar etrafında şekillenmekte, ayrıca bu adaların bir kısmında içlerine doğru uzanan çıkmaz sokakların bulunduğu görülmektedir (Şekil 3.10). 33 1942 Dönemi: Şekil 3.10: Haseki Bölgesi’nin 1942 tarihli hava fotoğrafı (Harita Genel Komutanlığı Arşivi, Ankara) 1942 dönemi, Harita Genel Komutanlığı’nın 1/35.000 ölçekli hava fotoğrafı baz alınarak ulaşım kanalları ve kentsel doku yoğunluğu değerlendirilmek üzere yeniden çizilmiştir (Şekil 3.11). 34 1942 Dönemi Ulaşım Kanalları Şekil 3.11: 1942 yılında ulaşım kanalları (1942 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) Kentsel ulaşım kanalları, ana ve ara arterlerden oluşmaktadır. 1913-1914 döneminde bulunan ana arter olan; Haseki Caddesi ve Koca Mustafa Paşa Caddesi alandaki nispeten geniş yollar olmakta, bu yollara yatay ve dikey, dar çıkmaz sokaklar ve normal sokaklar ilave olmaktadır, bu suretle yol ağı sıkılaşmıştır. Bu dönemde, yapı adalarının dikdörtgen bir biçim aldığı görülmektedir. Ayrıca, Yokuş Çeşme Sokak ve Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ın birleştiği köşede boş bir alan oluşmaktadır (Şekil 3.12). 35 1942 Dönemi Kentsel Doku: Şekil 3.12: 1942 yılında kentsel doku (1942 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 1942 yılındaki kentsel doku yoğunluğuna bakıldığında, anıtsal yapılar etrafında diğer yapıların yoğunlaştığı dikkat çekmektedir. Kentsel dokuda biçimleniş ve geometrik olarak; dörtgen ve kare formlar bulunmaktadır. Yapıların açık alan üzerindeki düzenine bakıldığında ise, yapılar bitişik ve ayrık nizamda bulunmaktadır. Özellikle Haseki Hürrem Sultan Külliyesi, Bayram Paşa Külliyesi ve Cerrah Paşa Külliyesi’nin bulunduğu yerlerde, artan kentsel doku yoğunluğunun belirginleştiği görülmektedir (Şekil 3.13). 36 1968 Dönemi Şekil 3.13: Haseki Bölgesi’nin 1968 yılındaki hava fotoğrafı (Harita Genel Komutanlığı Arşivi, Ankara) 1968 dönemi, 1968 tarihli Harita Genel Komutanlığı 1/30.000 ölçekli hava fotoğrafı baz alınarak, ulaşım kanalları ve kentsel doku yoğunluğu açısından yeniden çizilmiştir (Şekil 3.14). 37 1968 Dönemi Ulaşım Kanalları: Şekil 3.14: 1968 yılı ulaşım kanalları (1968 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 1962 dönemi ulaşım kanalları, geniş yollar ve çıkmaz sokakların birarada bulunduğu ızgara düzenindedir. Çalışma alanı içerisinde, kuzeyde bulunan Haseki Hürrem Sultan Külliyesi’nin yakınındaki yapı adalarının bir kısmının biçimlenişi şekilsiz formlarda iken, diğerleri dörtgen (kare ya da dikdörtgene yakın) formlardadır. Güneydeki yapı adaları ise, daha büyük ve yine şekilsiz formludur. Yine bu dönemde alanda çok sayıda çıkmaz sokak bulunmaktadır (Şekil 3.15). 38 1968 Dönemi Kentsel Doku: Şekil 3.15: 1968 yılında kentsel doku(1968 yılı hava fotoğrafı baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 1968 yılındaki kentsel dokunun yoğunluğu, çalışma alanı içerisine genel olarak homojen bir biçimde yayılmaktadır. Yapı düzeni olarak bakıldığında ise, yapılar genelde ana ve ara arterler üzerinde bitişik nizamda bulunurken, diğer yerlerdeyse ayrık düzen içinde bulunmaktadır (Şekil 3.16). 1942 dönemini ile karşılaştırmalı bakıldığında ise, anıtsal yapılar etrafındaki doku yoğunluğu bitişik nizam içinde önemli ölçüde artmıştır. 39 1980 Dönemi: Şekil 3.16: Haseki Bölgesi 1980 yılı İBB haritası(İ.B.B) 1980 dönemi, İstanbul Büyük şehir Belediyesi, 1/1000 ölçekli halihazır haritası baz alınarak ulaşım kanalları ve kentsel doku yoğunluğu açısıdan yeniden çizilmiştir (Şekil 3.17). 40 1980 Dönemi Ulaşım Kanalları: Şekil 3.17: 1980 yılı ulaşım kanalları (1980 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 1980 dönemindeki ulaşım kanallarına bakıldığında, kuzeyde Haseki Hürrem Sultan Külliyesi’nin çevresinde bulunan yapı adaları daha dar ve ince formlardadır. Ana yollar geniş, ara yollar daha dardır. Yol dolaşım ağı, ızgara plana yakın olmakla birlikte, kısmen açılı olan bölümler de bulunmaktadır (Şekil 3.18). 1968 dönemindeki ulaşım kanalları karşılaştırıldığında yol ağı sıkılaşmış, yol biçimlenişleri daha düzgün bir geometride biçimlenmiş ve yapı adaları büyüklüğünü koruyarak, düzen olarak ana ve ara yollar ile ayrılmıştır. 41 1980 Dönemi Kentsel Doku: Şekil 3.18: 1980 yılı kentsel doku (1980 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 1980 döneminde, 1968 dönemine göre kent dokusunun yoğunluğu doğu ve batıda iç kesimlerde artmıştır. Biçimleniş açısından, geometrik düzende olup, geometrik biçim açısından dikdörtgen, kare ve şekilsiz formlarda, düzen olarak ise; bitişik ve ayrık düzende bulunmaktadır (Şekil 3.19). 42 2007 Dönemi 2007 dönemi, Fatih Belediyesi, 1/1000 ölçekli halihazır haritası baz alınarak ulaşım kanalları ve kentsel doku yoğunluğu açısından yeniden çizilmiştir (Şekil 3.21). Şekil 3.19: 2007 yılında Haseki Bölgesi (Fatih Belediyesi) 43 2007 Dönemi Ulaşım Kanalları: Şekil 3.20: 2007 yılı ulaşım kanalları(2007 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir.) (Gökçe Ürk, 2010) 2007 ulaşım kanalları, büyük ölçüde 1980 dönemi ulaşım kanallarının düzenini sürdürmektedir. Yani ızgara plana yakın olmakla birlikte, kısmen açılı olan bölümler bulunmaktadır. Batı bölümde bulunan çıkmaz sokakların bir kısmı açılarak yola dönüştürülmüştür. Yapı adaları ise daha daralmıştır. Diğer bölümlerde, yapı adaları kimi zaman büyük, kimi yerlerde ise daha küçük adalar şeklinde bulunmaktadır (Şekil 3.21). 44 2007 Dönemi Kentsel Doku: Şekil 3.21: 2007 yılında kentsel doku (2007 yılı halihazır harita baz alınarak çizilmiştir) (Gökçe Ürk, 2010) 2007 yılında ise, 1980 yılındaki boş parsellerde yapılaşma sonucu kentsel doku yoğunluğu daha da artmıştır. Yapılar bitişik ya da ayrık düzendedir. Biçimlenişleriyse 1980 döneminde olduğu gibi geometrik düzendedir (Şekil3.22). 3.3 Yangın ve Depremlerin Çalışma Alanındaki Etkileri İstanbul’un büyük yangınlarından biri, 1918 yılındaki Haliç’te çıkan ve büyük bir hızla etrafı saran yangındır. Rivayetlerde, bu yangının üç günde ancak söndürülebildiği ifade edilemektedir. Bu yangında Haseki bölgesindeki ahşap yapılar büyük zarar görmüştür (Cezar, 2002: 442). Depremlere bakıldığında ise, 22 Mayıs 1766 ve 1894 yılında depremlerin Haseki Bölgesi’ne zarar verildiği görülür. Özellikle 1766 depremin’in Haseki Külliyesi’ne zararı fazla olmuş ve duvarlarında çatlaklar meydana gelmesine neden olmuştur (Mazlum, 2003: 21). 45 6 Ekim 1894 tarihindeki depremde ise kâgir binalar önemli ölçüde hasar görmüştür. Haseki Sultan Camii’nin ikinci kubbesinin istinat kemeri yıkılmıştır (Kuban, 2004: 85). Tablo 1.0: 22 Mayıs 1766 Depreminde Hasar Gören İstanbul’daki Anıtsal Yapılar (Mazlum, 2001: 32-34) 46 Tablo 1.0: 22 Mayıs 1766 Depreminde Hasar Gören İstanbul’daki Anıtsal Yapılar (Mazlum, 2001: 32- 34)(devam) 47 Tablo 1.0: 22 Mayıs 1766 Depreminde Hasar Gören İstanbul’daki Anıtsal Yapılar (Mazlum, 2001: 32- 34)(devam) 3.4 Çalışma Alanının Genel Özellikleri: Çalışma alanının topoğrafyasına bakıldığında, Marmara Denizi’nden yukarıya doğru çıkıldıkça eğimin dikleştiği görülmektedir. Alan sınırı içinde kalan Cerrahpaşa Cami ve Kürkçübaşı Mahallesi, eğimin en çok hissedildiği yerlerdir (Şekil 3.22). Yapı adalarının doluluk boşluk analizine bakıldığında, yapı adalarının geometrik düzende, ızgara sistemi içerisinde bulunduğunu, düzen olarak ise ayrık ve bitişik düzen içersinde oluştuğu görülmektedir (Şekil 3.23). 48 Şekil 3.22: Haseki çalışma alanı topoğrafya eğrileri (Gökçe Ürk, 2010) 49 Şekil 3.23: Doluluk ve Boşluk Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 50 3.5 Çalışma Alanının Trafik/Ulaşım/Erişim Özellikleri Trafik/Ulaşım/Erişim Analizi; trafik yoğunluğu, yaya yolu, çıkmaz sokak, merdivenli sokak, otobüs durağı, tek yön ve otopark alanlarını içerir. Trafik yoğunluğu, I., II., III. derece olarak derecelendirilmiştir. (Şekil 3.24’de koyu pembe renk ile ifade edilen) Özbek Süleyman Sokak, Cevdet Paşa Caddesi, Kimyon Sokak, Bucak Sokak, Ahmet Hikmet Sokak, Kuka Sokak, Haseki Caddesi, Koca Mustafa Paşa Caddesi, Yokuş Çeşme Sokak ve Cerrah Paşa Cami Sokak I. dereceden trafik yoğunluğunun görüldüğü sokaklardır. (Açık pembe renk ile ifade edilen) Hatip Naci Sokak, Darülşifa Sokak, Haseki Kadın Sokak, Nakşi Sokak, Küçük Mühendis Sokak, Kargı Sokak, Hobyar Mektebi Sokak ve Kürkçü Başı Çeşme Sokak, II. dereceden trafik yoğunluğunun görüldüğü sokaklardır. (Açık sarı renk ile ifade edilen) III. dereceden trafik yoğunluğunun görüldüğü sokaklar ise; Vezir Odaları Sokak, Teke Çıkmazı Sokak, İpçi Çıkmazı Sokak, Hobyar Çıkmazı Sokak, Cambaziye Çıkmazı Sokak ve Seyit Yakuphan Sokak’tır. (Mor renk ile ifade edilen) yaya yolları ise, Haseki Hürrem Sultan Külliyesi ve çevresindeki yollardır. (Açık kırmızı renk ve 'C' işareti ile gösterilen) çıkmaz sokalarda; Haseki Kadın Yağhane Çıkmazı, Bekçi Hasan Çıkmazı, Cambaziye Karakol 1.Çıkmazı, Kargı Çıkmazı,Hobyar Mektebi Sokak Çıkmazı, Kürkçü Başı Çeşmesi 2., 3., 5. çıkmazıdır. (Koyu mor renk ile ifade edilen) Musa Kazım Efendi Sokak ise yaya yolu olarak ifade edilmiştir. Çalışma alanındaki tek otobüs durağı (koyu yeşil renk ile ifade edilmektedir). Koca Mustafa Paşa Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Haseki Caddesi, Çamurlu Çeşme Sokak, Hobyar Çıkmazı Sokak, İpçi Çıkmazı Sokak, Teke Çıkmazı, Açık Göz Sokak ve Seyit Yakuphan Sokak tek yönlü olan sokaklardır. Otopark alanları; (açık gri renk ve ‘P’ işareti ifade edilen) düzenli otopark alanları ve (açık mavi renk ile ifade edilen) düzensiz otopark alanları olarak iki grupta toplanmaktadır. Düzenli otopark alanı, Cerrah Paşa Camii Sokak üzerinde bulunmaktadır. Düzensiz otopark alanları ise, Nakşi Sokak, Küçük Mühendis Sokak, Cerrah Paşa Caddesi, Kargı Sokak ve Seyit Yakuphan 1. Çıkmazı üzerinde bulunan otoparklardır (Şekil 3.24). 51 Şekil 3.24: Trafik/Ulaşım/Erişim Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 52 3.6 Çalışma Alanınında Çevre Verileri Çalışma alanındaki çevre verileri; yol kaplamaları, duvar tipleri, çeşme, yol eğimi, bölgenin önemli niteliklerinden biri olan bakı noktaları, elektrik direği, sokak aydınlatması ve trafo gibi verilerdir.Buradaki anıtsal yapılara '0A' şeklinde, sivil mimarlık örneklerine '0S' şeklinde kodlama verilmiştir. Yol kaplamaları: geleneksel, beton, düz beton parke, bezemeli beton parke ve asfalttır. Duvar tipleri ise; istinat duvarı, geleneksel dokulu duvar ve bahçe duvarıdır. Geleneksel yol kaplaması, (Şekil 3.25’de pembe renk ile ifade edilen), sadece Haseki Hürrem Sultan Külliyesi’nin kuzey kenarındaki Cevdet Paşa Caddesi’nde görülemektedir. (Koyu gri renk ile ifade edilen) beton yol kaplaması ise Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan otopark zeminidir. (Koyu mor renk ile ifade edilen) düz beton parke, Haseki Hürrem Sultan Külliyesi çevresindeki yol zemininde, çalışma alanı’nın güneyinde bulunan, Cambaziye Karakol Sokak, Kargı Sokak, Hobyar Mektebi Sokak zeminlerinde bulunmaktadır. (Koyu sarı renk ile ifade edilen), bezemeli beton parke, Küçük Mühendis Sokak üzerinde bulunan otopark zeminidir. Diğer kaplamalar dışındaki tüm yollar kaplıdır. Duvar tiplerine bakıldığında ise: istinat duvarları (açık mavi renk ile ifade edilen) Yokuş Çeşme Sokak üzerinde; (mavi ile ifade edilen) Seyit Yakuphan Sokak ve Cerrah Paşa Cami Sokak üzerindedir. (Koyu mavi ile ifade edilen) bahçe duvarı ise, külliye duvarları, otopark duvarları ve evlerin bahçe duvarlarıdır. Koyu yeşil ile ifade edilen çeşmeler, Özbek Süleyman Efendi Sokak üzerinde bulunan 6A kodlu çeşme; Haseki Caddesi üzerinde bulunan 5A ve 10A kodlu çeşmeler; Cerrah Paşa Caddesi üzerinde, Cerrah Paşa Külliyesi köşesinde bulunan, 16A kodlu çeşme ve Kargı Sokak üzerinde bulunan, 21A kodlu çeşmedir. Yol eğimleri Haseki Külliyesi, Cerrah Paşa Külliyesi ve çevresinde Şekil 3.27’de ‘V’ işareti ile ifade edildiği gibidir. Bakı noktaları da, kırmızı renk ile bakı yönüne göre işaretlenmiş ve fotoğrafları da verilmiştir. Bakı noktalarının yoğunlaştığı yerler Haseki Caddesi (bakı no:3, 4, 5, 6, 7, 8) Seyit Yakuphan Sokak’tır (bakı no:12, 13). Sokak bütünlüğünün korunduğu Haseki Caddesi, Küçük Mühendis Sokak ve Seyit Yakuphan Sokak’tır. Elektrik direği, sokak aydınlatması ve trafo, belirlenen işaretleri ile harita planı üzerinde gösterilmiştir (Şekil 3.25). 53 Şekil 3.25: Çevre Verileri Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 54 3.7 Çalışma Alanında Çatı Malzeme Analizi Çalışma alanında çatı türleri olarak; kırma, kubbe ve teras çatı görülmektedir. Çatı malzemesi ise, (Şekil 3.26’da sarı renk ile ifade edilen) kurşun kaplama; (açık pembe ile ifade edilen) marsilya kiremidi; (kırmızı ile ifade edilen) alaturka kiremiti, (açık mavi renk ile ifade edilen) oluklu çatı malzemesi; (mor renk ile ifade edilen) seramik kaplama ve (renksiz olarak ifade edilen) beton çatı malzemeleridir. Çalışma alanı içersindeki kullanım durumuna bakıldığında ise, (sarı renk ile ifade edilen) kurşun kaplama %3 oranında; (açık pembe renk ile ifade edilen) marsilya kiremidi %51 oranında; (kırmızı ile ifade edilen) alaturka kiremit, toplam 544 yapı arasından 5 adet (%1 oranında) yapıda bulunmaktadır. Öte yandan (açık mavi renk ile ifade edilen) oluklu çatı malzemesi %30 oranında; mor renk ile ifade edilen seramik kaplama %10 oranında ve renksiz tarama ile ifade edilen beton çatı malzemesi %5 oranındadır (Şekil 3.26). 55 Şekil 3.26: Çatı Malzemesi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 56 3.8 Çalışma Alanında Mülkiyet Dağılımı Mülkiyet dağılımı analizi için, İstanbul Büyükşehir Belediyesi 2003 çalışması referans alınmıştır. (Çalışma alanı içerisindeki parseller, Şekil 3.27’de açık mavi renk ve ’^’ işareti ile gösterilmiştir). (Koyu kırmızı renk ile gösterilen) özel vakıf %5 oranında; (açık mor ile ifade edilen) özel+kamu hisseli %2 oranında; (sarı renk ile ifade edilen) özel hisseli %88 oranında; (açık mavi renk ile gösterilen) özel mülkiyet 1 adet parsel üzerinde, (koyu yeşil renk ile ifade edilen), Fatih Belediyesi’ne ait mülkiyet ve (turuncu renk ile ifade edilen) valiliğe ait mülkiyet; %1 oranında ve (koyu mavi renk ile ifade edilen) vakıflara ait mülkiyet %2 oranındadır. Alandaki anıtsal yapıların özel vakıf ve vakıflara ait olduğu görülürken, sivil mimarlık örneklerinin ise, özel mülkiyet ve özel vakfa ait olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 3.27). 57 Şekil 3.27: Mülkiyet Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 58 BÖLÜM 4 ÇALIŞMA ALANININ MİMARİ NİTELİKLERİ 4.1 Alandaki Genel Dağılımına Göre 4.1.1 Yapıların Tarihi Dönem Analizi Yapıların tarihi dönem analizine bakıldığında; üç farklı dönem ortaya çıkmaktadır. Bu dönemler: Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleridir. Bizans Dönemi’ne ait olan tek yapı, Arcadius Sütunu’dur. Osmanlı Dönemi 16-18.yüzyıl ve 19-20. yüzyıl olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. 514 adet yapının (anıtsal ve sivil mimarlık örneği) %3’ü 16-18. yüzyıl; %2’i 19-20. yüzyıl olarak tanımlanmaktadır. Cumhuriyet Dönemi ise %6’sı 1930-1950 arası; olarak, %64’ü 1950-1970 arası; %20’si 1970- 2000 arası ve %10’u 2000 sonrası olarak dört grupta değerlendirilmektedir. Çalışma alanındaki anıtsal yapılar, 16-18.yüzyıl arasına tarihlenirken, sivil mimarlık örnekleri yoğunlukla 19-20 yüzyıl arasına tarihlenmektedir (Şekil 4.1). 4.1.2 Yapıların Kat Sayıları Kat yükseklikleri analizi çerçevesinde, (Şekil 4.2’de sarı renk ile gösterilen) tek katlı (Z), (turuncu renk ile gösterilen) zeminin üzerinde tek kat olan yapılar için (Z+1), (pembe renk ile gösterilen) zeminin üzerinde iki kat olan yapılar için (Z+2), (açık mor ile gösterilen) zeminnin üzerinde üç kat olan yapılar için (Z+3), (mavi renk ile gösterilen) zeminin üzerinde dört kat olan yapılar için (Z+4), (koyu mor ile ifade edilen) zeminin üstünde beş kat ve fazlası olan yapılar (Z+5 ve üstü) olmak üzere altı grupta tanımlanmıştır. Ayrıca, alanda bodrum katlı yapılar %8 oranında bulunmakta ve yapı üzerine 'B' harfi ile ifade edilmiştir. Çalışma alanında sadece zemin kattan ibaret olan yapılar %12 oranında; zemin+1 olanlar %18 oranında; zemin +2 ve zemin+3 olanlar %25’er oranda; zemin+4 oranında olanlar %15 ve zemin+5 ve üstü olanlar %5 bulunmaktadır (Şekil 4.2). 59 Şekil 4.1: Tarihi Dönem Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 60 Şekil 4.2: Kat Yükseklikleri Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 61 4.1.3 Yapıların Kullanım Durumu Yapıların kullanım durumuna bakıldığında; (Şekil 4.3’te açık mavi renk ile ifade edilen) tamamen kullanılan, (koyu mavi renk ile ifade edilen) kısmen kullanılan, (gri renk ile ifade edilen) boş/kullanılmayan olmak üzere üç gruba ayrılmışlardır.Bu bağlamda, çalışma alanındaki yapılarda tamamen kullanım %84 oranında, kısmen kullanılan %6 oranında ve boş/kullanılamayan %10 oranındadır (Şekil 4.3). 4.1.4 Yapıların Strüktürel Sistem ve Malzeme Analizi Yapılar strüktürel sistem ve malzemelerine göre incelendiğinde; yığma, ahşap karkas, betonarme ve çelik strüktür olarak dört gruba ayrılmaktadır. Alandaki yığma yapılar; tuğla, taş ve tuğla ile taşın birlikte kullanımı olmak üzere üç çeşittir. Ahşap karkas yapılar ise; tuğla dolgu, kerpiç dolgu ve bağdadi olarak üç grupta toplanmaktadır. Haseki Bölgesi çalışma alanında; (açık sarı ile gösterilen) tuğla %3 oranında, (açık pembe renk ile ifade edilen) taş %1 oranında, (turuncu renk ile ifade edilen) taş-tuğla birlikte kullanım %16 oranında bulunmaktadır. Anıtsal yapıların strüktürel sistemi yığma olup, tuğla ve taş malzemenin birlikte kullanımı bölgede çoğunluktadır. (açık yeşil ile gösterilen) tuğla dolgu %6 oranında bulunurken; (Şekil 4.3’de açık mor ile ifade edilen) kerpiç dolgu, (kahve rengi renk ile gösterilen) bağdadi ve çelik strüktür alanda 1’er adet bulunmaktadır. Çalışma alanında malzeme ve strüktür olarak en fazla bulunan (gri renk ile ifade edilen) betonarme ise %72 oranındadır (Şekil 4.4). Şekil 4.3: Kerpiç dolgulu ev örneği (Kürkü Başı Çesmesi 3.Çıkmazı, no:69S) 62 Şekil 4.4: Yapıların Kullanım Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 63 Şekil 4.5: Strüktürel Sistem ve Malzeme Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 64 4.1.5 Yapısal Durum Yapısal durum analizine bakıldığında, (Şekil 4.6’da açık sarı renk ile ifade edilen) iyi (yani strüktür ve malzeme olarak bozulma olamayan veya az malzeme bozulması olan), (açık kahverengi ile ifade edilen) orta (yani; strüktür olarak iyi/orta durumda ve malzeme bozulması olan), (koyu kahverengi ile ifade edilen) kötü (yani; strüktürel olarak kısmi ve malzeme olarak ileri bozulma sorunları olan), (gri renk ile ifade edilen), harap (yani; strüktür ve malzeme bozulmaları olarak ileri derece sorunu olan) ve inşa halinde olmak üzere beş grupta toplanmaktadır. Çalışma alanında iyi durumda olanlar %70, orta durumda olanlar %23, kötü durumda olanlar %4, harap durumda olanlar %2 ve inşa halinde olan %1 oranındadır (Şekil 4.6). 4.1.6 Yapıların Değişmişlik Durumu Değişmişlik durumu analizine bakıldığında, (Şekil 4.7’da pembe renk ile ifade edilen) az değişmiş (yani; sadece cephe elemanları bazında değişmiş); (mor renk ile ifade edilen) orta değişmiş (yani; cephe ve kaplamalar bazında), (koyu mavi renk ile ifade edilen) çok değişmiş (yani; kütle ve elemanlar bazında önemli ölçüde değişmiş) ve (gri renk ile ifade edilen) yeni yapı olmak üzere dört farklı grupta toplanmıştır. Alanda değişmişlik yönünden yapılar; %21 az değişmiş; %51 orta değişmiş; %13 çok değişmiş durumdadır ve %15 oranında yeni yapı bulunmaktadır (Şekil 4.6). 65 Şekil 4.6: Yapısal Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 66 Şekil 4.7: Değişmişlik Durum Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 67 4.1.7 Arazi Kullanımı Zemin Katta: Alanda arazi kullanımı açık alan ve yapı kullanımı olmak üzere iki grupta incelenmiştir. Açık alan kullanımı; park, mezarlık, otopark ve boş alan olarak ayrılmıştır. Yapı kullanımı ise; zemin ve üst katlar halinde ayrı olarak incelenmektedir. Zemin katta yapı kullanımı; konut, ticaret (dükkan, ofis, yeme- içme), anıtsal (sütun, tarihi duvar, çeşme), resmi, eğitim (okul,dershane), dini(cami, türbe), sağlık (hastane, sağlık ocağı), konaklama (otel, misafirhane, yurt), sanayi- imalat, depo, garaj, boş olmak üzere çeşitlenmektedir. Zemin katlar için açık alan kullanımına bakıldığında; (Şekil 4.8’de yeşil renk ile ifade edilen) çocuk parklarının alanda oldukça az sayıda olduğu; külliye, sıbyan mektebi gibi anıtsal yapıların bahçelerinde (açık mor renk ile ifade edilen) mezarlıkların bulunduğu görülmektedir. (Koyu gri renk ile ifade edilen), boş parsel alanlarının otoparka dönüştürüldüğü görülmektedir. Ayrıca, boş alan olarak, iki bahçe arasında kalan veya terk edilmiş boş parsellerin varlığı gözlenmektedir. Yapı kullanımında ise, Haseki Külliyesi ve çevresinde konut kullanımının çoğunlukta olduğu; özellikle Koca Mustafa Paşa Caddesi ve Cerrah Paşa Caddesi’nde ticaret aksının yoğunlaştığı görülür. (Açık sarı renk ile ifade edilen) konut kullanımının %67 oranında olduğu görülmektedir. (Kırmızı renk ile ifade edilen) dükkanların %23 oranında; (turuncu renk ile ifade edilen) %1 oranında ofislerin ve (koyu turuncu renk ile ifade edilen) yeme-içmenin %3 oranında olduğu görülmektedir. Anıtsal yapılarda ise (lacivert renk ile ifade edilen) Arcadius Sütunu’nun bulunduğu, (koyu kahverengi ile ifade edilen), Seyit Yakuphan Sokak’ta, Bulgur Palas’ın bahçe duvarının devşirme taşlarının bulunduğu ve Cerrah Paşa Camii Sokak’ta bulunan, 421 kod numaralı yapının da tarihi duvar olduğu görülmektedir. Çeşmelere gelince ise; alanda 5A, 6A, 10A, 16A, 21A kodlu çeşmeler bulunmaktadır (ve koyu pembe renk ile ifade edilmiştir). Bu çeşmelerin hiçbiri günümüzde kullanır durumda değildir. (Açık gri renk ile ifade edilen), alanda resmi kullanımın %1 oranında olduğu görülmektedir. (Mavi renk ile ifade edilen) eğitim amaçlı kullanım ve (açık mavi renk ile ifade edilen) %1 oranında dini kullanımının, (kahverengi renk ile ifade edilen) sağlık kullanımının %2 oranında olduğu görülmektedir. (Koyu lacivert renk ile ifade edilen) konaklama, sanayi-imalat kullanımın %1 oranında , (pembe renk ile ifade edilen) garajın ve (koyu mor renk ile ifade edilen) deponun %1 oranında olduğu görülmektedir (Şekil 4.8). 68 Şekil 4.8: Arazi Kullanım Analizi (Zemin Kat) (Gökçe Ürk, 2010) 69 Arazi Kullanımı Üst Katta: Üst katlarda ise, zemini ticaret olarak kullanılan yapıların konuta dönüştüğü ve dolayısıyla da karma kullanımda olduğu görülmektedir. Yapı kullanımı: konut, ticaret(dükkan, ofis ya da yeme-içme), anıtsal (sütun, tarihi duvar, çeşme); resmi, eğitim, dini, sağlık, konaklama, sanayi-imalat, depo, garaj olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca üst katlarda karma kullanım, konut+ofis, konut+ticaret, konut+ofis+boş, konut+ticaret+boş olarak çeşitlenmektedir. (Renk kullanımı ise zemin katlardaki kullanım ile aynıdır). Konut kullanımına sahip olanlar %82 oranında bulunmaktadır. Ticaret kullanımı içinde dükkan kullanımına sahip olanlar %4 oranında; ofis kullanımı içinde olanlar %2 oranında ve yeme-içme kullanımına sahip olanlar %1 oranındadır. Resmi kullanım ve eğitim kullanımı; %1 oranındadır. Dini ve sağlık kullanımı ise %2 oranında bulunmaktadır. Sanayi-imalat, depo ve garaj sadece 1 adet yapıda bulunmaktadır. (Açık pembe renk ile ifade edilen) konut+ofis 4 adet yapıda; koyu gri renk ile ifade edilen konut+ticaret 2 adet yapıda bulunmaktadır. (Koyu mor renk ile ifade edilen) konut+ofis+boş olan ve (koyu mavi renk ile ifade edilen) konut+ticaret+boş olan ise %1 oranında yapıda görülmektedir. Görüldüğü gibi, üst katlarda konut kullanımı artmış, ticaret kullanımı ise zemin katlara göre azalmıştır (Şekil 4.9). 70 Şekil 4.9: Arazi Kullanım Analizi (Üst Kat) (Gökçe Ürk, 2010) 71 4.1.8 Alanda Tarihi Değerlilik Durumu Tarihi değerlilik analizinde, (Şekil 4.10’da açık kahverengi ile gösterilen) tescilli anıtsal yapılar %5 oranında; (koyu kırmızı renk ile gösterilen) tescilli sivil mimarlık örnekleri %9 oranında; (açık turuncu renk ile ifade edilen) tescile önerilen sivil mimarlık örnekleri %4 oranında; (açık sarı renk ile gösterilen) tescilli yıkılmış yapının da %1 oranında olduğu görülmektedir. (Koyu mavi renk ile ifade edilen) tahrip olmuş tescilli yapı %2 oranında; (mavi renk ile gösterilen) restorasyonla nitelik değiştirmiş tescilli anıtsal yapı 1 adettir. (Açık mavi renk ile gösterilen) restorasyonla nitelik değiştirmiş sivil mimarlık örneği %3 oranında bulunmaktadır. Yeni yapılar, çevreye uyumlu yeni yapı ve çevreye aykırı yeni yapı olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Yeni yapı %58 oranında; çevreye aykırı yeni yapı %17 oranındadır. Çevreye uyumlu yeni yapılar, sokak cephe bütünlüğüne malzeme, strüktür ve düzen olarak uyan yapılardır (Şekil 4.10). 72 Şekil 4.10: Tarihi Değerlilik Analizi (Gökçe Ürk,2010) 73 4.2 Anıtsal Yapılar Haseki çalışma alanında 24 adet anıtsal yapı bulunmaktadır. Anıtsal yapılara '0A' şeklinde kod numaraları verilmiştir. Anıtsal yapılar arasında Arcadius Sütunu külliyeler, camiler, medreseler, sıbyan mektepleri, çeşmeler ve tarihi duvarlar bulunmaktadır (Şekil 4.11). Şekil 4.11: Çalışma alanındaki anıtsal yapılar (kırmızı renkli) (Gökçe Ürk, 2010) 4.2.1 Arcadius Sütunu Arcadius Sütunu, Cerrah Paşa Semti’nde, Koca Mustafa Paşa Caddesi ile Haseki Kadın Sokağı’nın kesiştiği sokağın doğusunda (haritada 1129 ada, 9 parsel, 15A kod numarasıyla) yer almaktadır. Arcadius Forumu (M.S. 402-421), Constantinus, Tauri ve Bovis forumlarından sonra inşa edilmiş dördüncü ve son forumdur. Anıt, bir kaide ve üzerine yerleştirilmiş, bitiminde İmparator Arcadius’un heykelinden oluşur. Sütunun eski bir Apollon 74 Tapınağı’nın kutsal alanı yanında yer aldığı düşünülmektedir. Arcadius Sütunu’nun bir forum içerisine alınması sonraki tarihlerde gerçekleşmiş ve çevresinde, galeri ve heykellerle donatılmış Arcadius Forumu yapılmıştır. Forum, yaptıranın adı nedeni ile Theodosius Forumu olarak da anılmaktadır (Müller-Wiener, 2001: 250). Arcadius, M.S 404’te forumun ortasına, askeri seferlerini betimleyen kabartmalarla bezeli bir anıtsal sütun diktirmiş, onun ölümünden sonra, oğlu II. Teodosius tarafından tamamlanan heykel ise, sütunun üstüne M.S 421’de yerleştirilmiştir (Pekak, 1994: 305-306) (Şekil 4.12-13). Mese Yolu buradan geçmektedir ve imparator adına yapılmış olan bu yol üzerindeki zafer sütunlarının birbirlerine benzediği görülmektedir (Şekil 4.14). Elde edilen bir başarının anısına inşa edilen sütun, bir zafer sütunu olarak tanımlanabilir. Bu başarı, kimi zaman sütun üzerindeki kabartmalarla spiral bir şekilde dönerek tasvir edilmiştir. Arcadius Sütunu, M.S 543’de depremi ve M.S 550’de yıldırım düşmesi sonucu zarar görmüştür. M.S 740’taki depremden sonra imparatorun heykeli aşağıya düşmüş ve tekrar yerine konulmamıştır (Kuban, 2004: 85) (Şekil 4.15-16). Günümüzde ise, Arcadius Sütunu’nun sadece kaidesi bulunmaktadır. Gelişen konut yoğunluğunun arasında kalan kaide, yeterli özenin gösterilmemesi sonucu yok olmak üzeredir (Şekil 4.18). 75 Şekil 4.12 (sol): Arcadius Sütunu’nun M.S 404 ‘teki görünümü (Öztürk, 1992: 152) Şekil 4.13 (sağ): Arcadius Sütunu’na M.S 421’de II.Theodosios’un heykelinin eklendikten sonraki görünümü (Öztürk, 1992: 14) 76 Şekil 4.14: Doğan Kuban’ın çizimiyle, Arcadius Forumu’nun Roma Devri’nde şehir içindeki yeri (Öztürk, 1992: 80) Şekil 4.15 (sol): 1570-1578 yıllarından bir çizimle kaidenin batıdan görünümü (Öztürk, 1992: 108) Şekil 4.16 (orta-sağ): 1570-1578 yıllarından bir çizimle üstündeki kabartmalar (Öztürk, 1992: 149) 77 Şekil 4.17: 1936 Ercüment Arşivi’nden Arcadius Forumu’nun görünümü (Özekinci, 2011: 8) Şekil 4.18: Arcadius Forumu’nun 2009 yılındaki görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Kentin Osmanlı egemenliğine geçmesi ile birlikte Arcadius Sütunu ve Forumu, çevresinde ahşap evler, dükkanların inşa edildiği ve Avrat Pazarı adı ile Pazar günleri kadınların alışveriş ettikleri ve yiyecek maddelerinin satıldığı ticari bir alandır. İstanbul’da bu pazarın kurulduğu semt, zamanla Avrat Pazarı adını almıştır (Sakaoğlu, 1994: 431). Avrat Pazarı İstanbul Avrat Pazarı, Cerrah Paşa Koca Caddesi ile Mustafa Paşa Caddesi boyunca, kısmen Arcadius Sütunu önünden, Haseki Kadın Sokağı (Yağhane Sokağı) ve Haseki Caddesi’nin bir bölümünde kurulurdu (Şekil 4.19). Melchior Lorichs’in 1559 tarihli İstanbul gravüründe, burası Avrat Pazarı olarak belirtilmektedir ve ancak pazarın hangi tarihte kurulduğu bilinmemektedir (Şekil 4.20-21). 78 Şekil 4.19: 1896 yılında Avrat Pazarı’nı gösteren Osmanlıca kroki baz alınarak çizilen kroki (Öztürk, 1992: 159) Şekil 4.20 (sol):1159 yılındaki Melchior Lorichs’in gravürü (Öztürk, 1992: 103) Şekil 4.21 (sağ): 17. yüzyılda Arcadius Sütunu ve Avrat Pazarı (Öztürk, 1992: 105) Günümüzde ise Özbek Süleyman Efendi Sokak ve Cevdet Paşa Caddesi bölgelerinde kurulan bir semt pazarı bulunmaktadır (Şekil 4.22). 79 Şekil 4.22: Avrat Pazarı’nın kurulduğu yerdeki günümüz pazarından görüntüler (Gökçe Ürk, 2010) Osmanlı Dönemi’nde, Haseki Sultan Külliyesi’nin yakın çevresinde yapılaşma faaliyetleri sürmüştür. Haseki Caddesi üzerinde, dükkân olarak kullanıldığı düşünülen bazı tonozlu yapı birimleri bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, Haseki Medresesi’nin hemen doğusundadır. Diğerleri ise, sokağın batı tarafına doğru devamında yer almaktadır (Şekil 4.23- 4.24). Şekil 4.23 (sol): Vakıflar Arşivi’nde 1960 onarım dosyasında yer alan Haseki Medresesi’nin bitişiğindeki Avrat Pazarı dükkanları (Özekinci, 2011: 9) Şekil 4.24 (sağ): Haseki Medresesi’nin bitişiğindeki Avrat Pazarı dükkanlarının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 4.2.2 Külliyeler 4.2.2.1 Haseki Sultan Külliyesi Haseki Sultan Külliyesi, Bizans Dönemi’nde 'Kuru Tepe', Kserolofos', 'Xerolophos' olarak, 1538-1551 yılları arasında inşa edilmiştir. Külliye, Roma ve Bizans 80 Dönemi’nde İstanbul’un omurgası kabul edilen 'Mese' Caddesi üzerindeki Arcadius Sütunu ile Arcadius Formu yakınlarında yer almaktadır (Taşkıran, 1972: 70). Cami, medrese, imaret, darüşşifa, sıbyan mektebi ve çeşmeden oluşan bu klasik dönem külliyesi, Haseki Hürrem Sultan için, Mimar Sinan’a yaptırılmıştır (Kuban, 1998: 106) Şekil 4.25: 1913-1914 yılında Alman Mavileri’nde Haseki Külliyesi Haseki Sultan Camii, önce tek kubbeli küçük bir cami ile başlamış, bir yıl sonra eklenen kubbe ile genişletilmiştir. En basit Osmanlı camisi temel ünitesi olan 11.30 m çapında kubbeli, tek mekanlı ve kareye yakın formdan, sonradan yapılan kısımla dikdörtgen şekle getirilmiş, iki kubbeli camilerdendir. Kubbe ve son cemaat kısmında beş tane kubbe bulunmaktadır. Kubbe dışarıdan yüksek yuvarlak bir kasnağa, içerden ise istiridye kabuğu şeklinde tromplara oturmaktadır. Cami, zamanla cemaate dar geldiğinden, 1612’de doğu tarafındaki duvar kaldırılmış, açıklıkla geçilen aynı büyüklükte ek bölüm inşa edilerek, cami, iki kat daha büyük hale gelmiştir (Çınar, 2003: 11). 81 Şekil 4.26: Ekrem Hakkı Ayverdi tarafınan 1978 yılında çizilen Haseki Sultan Külliyesi Planı (19.yüzyılda İstanbul Haritası) Şekil 4.27: 1938 yılı Haseki Sultan Külliyesi’nin havadan görünüşü (Kuran, 1986: 40) 82 Şekil 4.28: Haseki Külliyesi’nin görünümü (Günay, 2006:157) Şekil 4.29: 1938 yılında Haseki Sultan Külliyesi’nin Havadan Görünüşü (Taşkıran, 1972: 92) Caminin yapılış tarihi ile, sonradan eklenen kısmın yapılış tarihi arasında 66 yıl fark vardır (1538-1612). Önünde, yalnız eski kısmı kavrayan beş kubbeli ve altı sütunlu 83 revakları vardır. Sütunsuz olan cami, kemerleri ve duvarlarını taşıyacak iki sütun eklenmesi ile sütunlu camiler sırasında yer almıştır (Taşkıran,1972: 97). Şekil 4.30: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilen Haseki Külliyesi planı Şekil 4.31: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilen Haseki Cami plan ve kesiti Medrese, caminin karşısında yer almaktadır ve 1539-40 yılında inşa edilmiştir. Medrese, revaklı bir avlu ve avlunun üç tarafını çevreleyen kapalı mekanlardan oluşmaktadır. Dershanenin iki yanına üçer tane, avlunun iki yanına beşer tane oda yerleştirilmiştir. Odaların hepsi kubbelidir ve içinde ocak bulunmaktadır. Yanlardaki oda dizileri arasında, karşılıklı iki dar mekân bulunmaktadır. Bu mekanlar, beşik tonozla örtülüdür. Ayrıca, buradan sıbyan mektebine ve diğer yapılara açılan bir dehliz vardır. Medreselerdeki sütunlar, mermer ve mermerin bir türü olan; kızıl ya da yeşil renkte, damarlı ve çok sert bir çeşit olan 'somaki' taşından oluşmaktadır. Bu sütunların dördü, nilüfer çiçeği biçiminde diğer sütunlar ise baklavalı başlıklara 84 sahiptir. Ana kapı, zambak alınlıkla taçlandırılmıştır. Ana kapı ve dershane giriş kapısı üzerinde renkli sır tekniğiyle 1539-40 yılında yapılmış iki çini pano, yapının harap olduğu dönemde yeniden alınarak, İstanbul Arkeoloji Müzesi kompleksi içerisinde yer alan Çinili Köşk’e götürülmüştür. Pencere alınlıklarındaki çiniler ise yok olmuştur (Çınar, 2003: 13). Şekil 4.32: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş olan Haseki Sultan Medresesi kesit ve görünüşleri (Taşkıran, 1972: 110) Şekil 4.33: Haseki Medresesi (Vakıflar Arşivi, 1964 onarım dosyası) İmaret, cami ve medreseden sonra yapılan üçüncü yapıdır (Taşkıran, 1972: 114). Avlusunun doğusu ve batısı beş kemerli, kuzeyi üç kemerli revakla çevrilmiştir. Avluda, iki tane büyük mutfak ve dört tane küçük kubbeli mutfak bulunmaktadır. Yanlarında da dikdörtgen planlı odalar yer almaktadır (Taşkıran, 1972 : 119). 85 Şekil 4.34: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş olan Haseki Sultan İmareti kesit ve görünüşleri (Taşkıran, N., 1972: 119) Şekil 4.35: 1964 yılında Haseki İmareti’nin dış görünümü (Vakıflar Arşivi, 1964 onarım dosyası) Şekil 4.36: 1964 yılında Haseki İmareti’nin dış görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.37: Haseki Sultan İmareti’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 86 Sıbyan Mektebi, medresenin doğusunda yer almaktadır. İki adet kare planlı yanyana yapıdan oluşmaktadır. Mektebin birinci kısmı açık sütunlu dershane, ikinci kısmı ise kapalı dershanedir. Açık dershanenin caddeye bakan kısmı kapalıdır. Altlı, üstlü iki sıra penceresi bulunmaktadır. Binanın önünde, oyun bahçesi olarak kullanılan havuzlu bir alan bulunmaktadır. Kitabenin yeri boş olduğundan mektebin yapılış tarihi net olarak bilinmemektedir. Mektebin yanında, külliyede hizmet veren kişilere ve onların aile fertlerine ait olan bir mezarlık bulunmaktadır (Çınar, 2003: 13). Şekil 4.38: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 yılında çizilmiş Haseki Sultan Sıbyan Mektebi plan ve kesitleri (Taşkıran, 1972: 124) Şekil 4.39: Haseki Sultan Darülşifa’nın dış görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.40: Haseki Sultan Sıbyan Mektebi’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 87 Darüşşifa, 1550 yılında tamamlanmıştır. Zaman içerisinde farklı amaçlar için kullanılmış ve kullanılış amacına göre de adı değiştirilmiştir. Bir zaman kadınlar hapishanesi olarak, bir süre de hayat kadınlarına meslek edindirme amacıyla kullanılmıştır. 1843’den itibaren hizmet alanı genişlemiş ve memurların çalıştığı kısım ayrılmıştır (Kuban, 1994: 5). 1848 yılında bir müddet boş duran darüşşifa, eklenen bir mutfak ve eczane ile genişletilerek, kimsesiz ve bakıma muhtaç kadınların sığınma yeri ve tedavi oldukları bir merkez haline getirilmiştir. 1869’da Darüşşifa, Zaptiye Müşiriyeti’ne (Eski Polis Teşkilatı) devredilmiş ve bu dönemden sonra bir müddet kadınlar cezaevi olarak kullanılmıştır. Osmanlı mimarisinde türüne rastlanmayan bir düzene sahiptir. Giriş kapısının üstünde kitabe bulunmaktadır. Darüşşifa, iki defa onarılmıştır. Onarım ile ilgili iki kitabesi vardır (Kuran, 1986: 39-43). Şekil 4.41: Ali Saim Ülgen tarafından 1945 tarihinde çizilmiş, Haseki Sultan Külliyesi darüşşifa cepheleri (Türk Tarih Kurumu Arşivi) Şekil 4.42: Darüşşifa Görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 88 Çeşme, imaret girişi ve sıbyan mektebi girişinin arasında yer almaktadır. 16. yüzyıldan kalmadır ve kesme taştan inşa edilmiştir. Çeşmenin üzerinde, 1766’da tamir gördüğünü gösteren mermer bir kitabe yer almaktadır. Çeşme, klasik tarzda inşa edilmiş ve ayna taşına iki sütunla taşınan yuvarlak kemerli bir kabartma işlenmiştir (Çınar, 2003: 11). Şekil 4.43: Haseki Sultan Külliyesi Çeşmesi (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.44 (sol): Haseki Sultan Külliyesi Çeşmesi’nin üzerindeki Osmanlıca kitabe (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.45 (sağ): Haseki İmareti Kapısı, imaret aralığı, külliye içinde yer alan konut ve çeşme (Vakıflar Arşivi, 1960) Haseki Külliyesi içinde kalan konut, günümüzde harap durumda olup kullanılmamaktadır (Şekil 4.46). Şekil 4.46: Külliye içinde bulunan 1S numaralı konutun dış ve içten görüntüleri (Gökçe Ürk, 2010) 89 4.2.2. Bayram Paşa Külliyesi Eski bir yeniçeri askerinin oğlu iken, Osmanlı Dönemi’nde yeniçerilikten başlayıp sadrazamlığa kadar yükselmiş olan Bayram Paşa, 17. yüzyılda (1634-35) Mimar Kasım Ağa’ya, Haseki Caddesi üzerinde yer alan 'Bayram Paşa Külliyesi’ni inşa ettirmiştir. Bayram Paşa Külliyesi: medrese, sıbyan mektebi, dükkânlar, tekke; tekke dershanesi, semahane, türbe, sebil, çeşme, şadırvan ve kuyudan meydana gelmektedir (Nayır, 1976: 401). Şekil 4.47: 1966 tarihli Bayram Paşa Külliyesi hava fotoğrafı (İBB Hava Fotoğrafları, 2007) Şekil 4.48: 1993 yılında Bayrampaşa Külliyesi’nin görünümü (Tanman, 1994: 102) 90 Şekil 4.49: 2008 yılında Bayram Paşa Külliyesi’nin genel görünümü (Mehmet Cambaz Fotoğraf Arşivi, 2007) Bayram Paşa Medresesi, doğu ve güneydoğuya doğru eğimli bir alan üzerine yerleşmiş, altında dükkânların yer aldığı bir terasla doğal zeminden yükseltilmiştir. Haseki Kadın Sokağı üzerinde bulunan kapıdan ulaşılan avluda, bugün bir kuyu ve su haznesi bulunmaktadır. Kare planlı avluyu çevreleyen revaklar ve giriş yönü hariç olmak üzere yer alan hücreler ve dershâneden oluşan medresede, kökeni Orhan Bey zamanına uzanan bir plan şemasına sahiptir. Girişin karşısında, simetri aksı üzerinde yer alan dershane, hücre dizilerinin oluşturduğu ana kütleden koparılmıştır. Bu düzenlemeyle kütleler arasında belirgin bir farklılaşma görülmektedir (Nayır, 1975: 403). Şekil 4.50 (sol): 1975 yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Mederesesi dershanesine bakış (Nayır, 1975: 410) Şekil 4.51 (sağ): 2009 yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Medresesi dershanesine bakış (Gökçe Ürk, 2009) Kare planlı olan dershane, iki katlı pencere düzeniyle aydınlanmaktadır, ancak alt pencerelerinin beşi yerine kitap dolapları yapılmıştır. Eşdeğer nitelikli mekanlar olan 91 hücrelere, revaklara açılan birer kapıdan ulaşılmaktadır. Her hücrenin bir ocağı, iki- üç dolap nişi ve konumuna göre, revaklara veya dışa açılan bir veya iki penceresi bulunmaktadır (Tanman, 1994: 102). Medresenin yan duvarı ve alt tarafta dükkânların çatıları üzerinde, üst pencereler açılmamıştır. Pencereler cephe düzeninde ritmik şekilde tekrar eder. Cephe, sekizgen kasnaklı hücre kubbeleri ve aralarında yer alan bacalarla tamamlanmaktadır. Caddeden ancak bir bölümü algılanan dershane, yüksek ve ileri taşan kütlesiyle ağırlık kazanmaktadır. Yapının diğer cephesi giriş yönündedir. Medrese kapısının iki yanında revak pencereleriyle delinen yüzey, geleneksel medrese girişleriyle ortak özellikler taşınmaktadır. Yüksekliğiyle avluya hakim olan dershane kütlesi, revak ve hücre dizisiyle dengeli bir uyum içindedir. Avluda içten ve etkili bir ortam yaratma çabası, kolay kavranabilen boyutlar, kütle oranları ve ritim düzeniyle sağlanmıştır (Nayır, 1975: 403). Şekil 4.52: Bayram Paşa Külliyesi’nin görünümü ( Mustafa Cambaz Arşivi, 2007) 92 Şekil 4.53: Bayram Paşa Külliyesi planı (Nayır, 1975: 418) 93 Sıbyan Mektebi, Haseki Caddesi üzerinden başlayan merdivenlerle ulaşılan ve medrese dış avlusunda yer alan, altı penceresi olan giriş bölümü duvarlarının çini, döşemesinin ise ahşap kaplamalı olduğu bilinmektedir. Yıkılmadan önce, yapıya iki katlı 'öğretmen evi' eklendiği ve yapının sokak köşesine yerleştirilmiş, zeminden yükselmiş ve diğer külliye öğelerinden ayrı girişlerle sokağa bağlanmış olduğu bilinmektedir (Nayır, 1975: 404). Şekil 4.54: Haseki Caddesi tarafından 17. yüzyılda Sıbyan Mektebi’nin görünümü (Aksoy, 1967: 103) Şekil 4.55: 1950 yılında Bayram Paşa Külliyesi’nin görünümü (Kara, 2008: 107) 94 Şekil 4.56 (sol): 1975 yılında yıkılmış olan Sıbyan Mektebi’ne çıkan merdivenler ve dış avlu duvarı (Nayır, 1975: 412) Şekil 4.57 (sağ): 2009 yılındaki Sıbyan Mektebi’nin görünümü, çıkan merdivenler ve dış avlu duvarı (Gökçe Ürk, 2009) Dükkânlar, doğu yönündeki medrese hücreleri altında yer almakta ve medrese için gerekli alt yapıyı oluşturmaktadır. Dikdörtgen planlı ve tonoz örtülü olan bölmeler, benzer altyapı strüktürlerinde olduğu gibi, döneminde de kurulan vakfa gelir sağlayan ticari birimler olarak kullanılmışlardır (Nayır, 1975: 404). Şekil 4.58 (sol): 1975 Yılında Haseki Caddesi’nden Bayram Paşa Medresesi ve dükkanların görünümü (Nayır, 1975: 411) Şekil 4.59 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Medresesi ve dükkânların görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 95 Şekil 4.60: 1975 yılında Bayram Paşa Medresesi avlusundaki şadırvan (Nayır, 1975: 412) Avlu içinde yer alan yapılardan tekke ve semahane güneybatıda, türbe ve sebil güneydoğuda toplanmıştır. Sokaktan geçenlerin yararlanmaları düşünülerek yerleştirilen türbe ve sebil, tekke bölümüyle dış ilişkileri iyi düzenlenmemişse de, avlu mekanını sınırlayan ve tanımlayan kütleler olarak uyumludurlar (Nayır, 1975: 404). Şekil 4.61 (sol): 1975 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Nayır, 1975: 415) Şekil 4.62 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Haseki Sokağı’ndan girilen bir aralıkla hücre dizileri arkasından dolaşılarak, tekkeye ulaşılmaktadır. Türbeyle ortak olarak kullanılan asıl giriş ise, Haseki Caddesi üzerindedir. Dışta, caddeye doğru çıkan ahşap bir saçak, avlu tarafında kubbeyle örtülen ana giriş, basamaklarıyla avluya bağlanmaktadır. Yapı, 1968-1973 yıllarında Vakıflar İdaresi tarafından restore edilmiştir. 2010 Yılında, Kadınlar Dayanışma ve Yardımlaşma Vakfı tarafından bir kez daha restore edilmiş olup, hâlen kullanılmaktadır (Tanman, 1994: 102). 96 Şekil 4.63 (sol): 1975 yılı Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin genel görünümü (Nayır, 1975: 413) Şekil 4.64 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi’ndeki türbenin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Sekizgen planlı semâhaneyle, L biçimi çizen hücre dizisinin bir ucuna bitişen tekke, dershanesi ve ondan bir koridorla ayrılan 'şeyh odasından' oluşmaktadır. Dervişlerin barındığı hücreler dışa kapalı, avluya açık olarak tasarlanmış, ancak zorunluluk nedeniyle köşeye bitişik konumdaki hücrelerde pencereler dışa açılmıştır. Kareye yakın planlı hücrelerin duvarlarında nişler bulunmaktadır. Tekkenin yalnız şeyh odasında büyük bir ocak vardır, diğer mekanlar ocaksızdır (Nayır, 1975: 404-405). Şekil 4.65: 2009 yılında Bayram Paşa Külliyesi hazire ve tekke dershanesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Semâhane, hücrelerin çizdiği L biçimi içinde kalacak şekilde, tekkeye çok yakın olarak yerleştirilmiştir. Kenarların köşelere yakın bölümlerine niş yapılmıştır. Boyut ve onarımlarıyla ağır bir kütle etkisi veren prizmatik altyapıda, iki katlı bir pencere düzeni bulunmaktadır. Semâhanedeki kütlesellik, avlu revaklarının hareketli ve hafif düzeniyle dengelenmektedir (Nayır, 1975: 405). 97 Şekil 4.66: 2009 yılında Semâhane’nin dış ve iç görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Türbe, mimari özelliklerine bakıldığında, planı ve giriş duvarları hariç olmak üzere, üç kenarı ortasında büyük kenarların üçte biri genişlikte eyvanlarla genişletilmiş bir karedir. Bu eyvanlardan kuzeydoğuda olanına sebil bitişmektedir. Avlu duvarlarının sebil yanındaki başlangıç bölümü, türbenin kuzeydoğu kenarı köşesine bitiştiğinden, türbeyle duvar arasında, sebile bitişik eyvanın penceresinden geçilen, üçgen planlı bir alan ortaya çıkmıştır. İç mekana katılmayan bölme, sokak üzerine açılan geniş pencereden aşarak, türbe pencereleri aracılığıyla iç mekana bağlanan bir 'hacet penceresi' olarak düşünülmüştür (Nayır, 1975: 405). Şekil 4.67 (sol): 1975 yılında türbedeki eyvanların ana kütle ile birleşimi görünümü (Nayır, 1975: 414) Şekil 4.68 (sağ): 2009 yılında Bayram Paşa Türbesi’nin ana kütle ile birleşimi görünümü (Gökçe Ürk, 2009) “Giriş önündeki ahşap revak, avlu duvarının eğik oluşu dolayısıyla yamuk biçim almıştır. Ahşap kolonlarda barok özellik gösteren başlıklar bulunmaktadır. Ana hacmi kubbeyle örtülmüş bir kare prizma olan türbeye, üç yönden eklenen 98 eyvanlarla, yapının prizmatik kütle özelliği değişmektedir. Kubbede orijinal kalem işleri dışında medrese ve tekkede boyalı dekorasyon kalmamıştır. Giriş kapısının üstünde yer alan çini tevhit panosuna bitişen yazılı bant duvarları vardır. Lacivert zemin üzerine beyazla yazılı harflerin içindeki sınırlı boşluklar, yer yer kırmızıyla doldurulmuştur. Alçı şebekeli üst pencereleri, 17. yüzyıldan kalan sayılı örneklerdendir. Kare planlı alanı çevreleyen duvarda ve eyvanlarda ayrı desenli pencereler kullanılmıştır.” (Nayır, 1975: 406). Günümüzde türbe, yapısal durum olarak kötü durumdadır. Eyvanların çatılarında çökmeler ve malzeme eksiklikleri vardır (Şekil 4.66-67). Şekil 4.69: 2009 yılında Bayram Paşa Türbesi’nin eyvanlarının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.70: 2009 yılında türbe eyvanının görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Bayram Paşa’nın sandukası, kare alanın ortasında mezarı ise eyvanlarından inilen 'mahzen mezar'1 denilen bölümünde yer almaktadır. Döşemesi orta bölümünden yükseltilen eyvanlar, türbe için gerekli bir ihtiyacı karşılamak için yapılmıştır (Nayır, 1975: 405). 1 mahzen mezar: Yer altında, gizli bir bölümde yer alan mezar (Hasol, 2005: 304). 99 Sebil, biçimi sekizgen planın, dışa açılan beş kenarı su verilmeye uygun pencere ve tezgahla donatılarak, yapının işlevine uygun konumu değerlendirilmiştir. Pencere alınlıklarında ve saçak altında özenli bir mermer işçiliği görülmektedir (Nayır, 1975: 406). Çeşme, türbe duvarına gömülmüş, sivri kemerli bir niş içinde yerleştirilmiştir. Duvar üzerinde izi olan saçak, günümüze kadar ulaşmamıştır (Nayır, 1975: 407). Şekil 4.71 (sol):1975 yılında Sebil girişi, hacet penceresi ve çeşme (Nayır, 1975: 414) Şekil 4.72 (sağ): 2009 yılında Sebil girişi, hacet pencere ve çeşme (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.73: 2009 yılında Bayrampaşa Külliyesi Çeşmesi (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.74 (sol): 1975 Yılında Tekke avlusu; önde şadırvan, arkada semâhane (Nayır, 1975: 413) Şekil 4.75 (sağ): 2009 Yılında Tekke avlusu; önde şadırvan, arkada semâhane (Gökçe Ürk, 2009) 100 Şekil 4.76 (sol):1975 Yılında Tekke avlusunda bulunan dolaplı kuyu (Nayır, 1975: 415) Şekil 4.77 (sağ): 2009 Yılında Bayram Paşa Tekke avlusunda bulunanan dolaplı kuyu (Gökçe Ürk, 2009) Tekke avlusunda, türbeyle semâhane arasında yer alan şadırvan, sekizgen planlı bir hazne bölümü ve sekiz kolonla taşınan geniş bir saçaktan oluşmaktadır. Türbe yanında bulunan dolaplı kuyuda ise taş işçiliği görülmektedir (Nayır, 1975: 407). Külliyenin taşıyıcı sistemine bakıldığında, genel olarak yığma olduğu görülmektedir. Örtü temel öğesi kubbe olmakla beraber, tekke dershanesi esas ve yan girişiyle, dükkânlarda tonoz, türbe ve eyvanlarda demir kirişli düz tonoz örtü kullanılmıştır. Medrese ve tekkede kubbeye geçiş öğesi olarak pandantiflerden yararlanılmıştır. Türbe, sebil ve semâhanede ise farklılık göstermektedir. Türbe geçiş öğesi tromplardır. Semâhanede kubbe sekizgen altyapıya oturmaktadır. Sebil kubbesi, dışa açık kenarlarda geçit elemanları olmayan altyapıya oturmakta; türbeye bitişik kenarda ise köşelere atılan kemerlerle alt yapı arasında üçgen yüzeyli tromplar bulunmaktadır. Dış duvarların caddeye bakan yüzeylerinde kesme taş kaplamalı moloz taş, revak ve hücre duvarlarında, horasan harçlı moloz taş konstrüksiyon kullanılmıştır. Yalnız türbede dış kaplamalar tamamen kesme taştır. Medresenin doğu cephesinde ise, horasan harçlı kesme taş duvar örgüsü görülmektedir. Cephe kaplamalarında, revak kemerlerinde ve türbe iç duvarlarında küfeki taşı kullanılmıştır. Kolonlar, şadırvan haznesi, türbe, medrese dershanesi ve semâhane söveleriyle, sebil dış kaplama malzemesi olarak Marmara mermeri kullanılmıştır (Nayır, 1975: 408). 101 4.2.2.3 Cerrah Paşa Külliyesi Cerrah Paşa Caddesi ile Adnan Adıvar Caddesi’nin kesiştiği alanda bulunan Cerrah Paşa Külliyesi, III. Mehmed’in sadrazamlarından Cerrah Mehmed Paşa tarafından 1593 yılında yaptırılmıştır. Mimarı, Sinan’ın öğrencisi olan Davut Ağa’dır. Külliye; câmi, türbe, çifte hamam ve çeşmeden oluşmaktadır (Serhadoğlu, 1955: 367). Şekil 4.78: 1958 Ekrem Hakkı Ayverdi Haritası’nda Cerrah Paşa Külliye Planı (Nayır, 1975: 417) Şekil 4.79 (sol): Cerrah Paşa Camii ve Türbe planı (Müller-Wiener, 2001: 393) Şekil 4.80 (sağ): Cerrah Paşa Camii planı (Göktürk, 1965: 3504) Cerrah Paşa Camii Cami, geniş bir avlu içinde bulunmaktadır. Planı kare şeklinde olup, kubbesini altı adet kalın fil ayağı üzerinde kemer taşır. Mihrap mahallini dört köşeli bir çıkıntı teşkil eder; bunun üstünde ve iki yanında yarım kubbeler vardır (Göktürk, 1965: 3505). 102 Caminin merkezde hafif basık olan ana kubbesi, sivri kemerler aracılığı ile altı payeye oturmaktadır. Kubbe baskısı kemerler yardımıyla duvarlara aktarılmıştır. Camiyi iç taraftan saran ikinci kat koridorunu kemerler taşınmaktadır. Duvarların dış yüzeylerinde içteki payelerin aksına gelen noktalara, örme payeler konulmuş ve ağırlık bu payelere bindiğinden cephelere bol pencere açılmıştır. Yapının kuzeyinde, sekiz sütunun taşıdığı altı kubbeli son cemaat yeri vardır. Eksendeki girişin üzerini, altı kubbenin ortasında yer alan bir aynalı tonoz örter. Son cemaat yeri, dış avludan daha geniş yapılmıştır ve iki mihrap nişine sahiptir. Kuzeybatıda, kare kaidesi duvar boyunca yükselen minare; kuzeydoğuda ise, caminin ikinci katına geçişi sağlayan üstü kubbe örtülü bir merdiven bulunur. Caminin cümle kapısı en dıştan iki sütunla sınırlandırılmıştır. Girişin iki yanında mukarnaslı nişler, üzerinde de iki satırlı kitabe yer almaktadır. Cümle kapısı üç sıra mukarnaslı bir kuşakla son bulur (Seyhan, 1965: 425) Şekil 4.81: Cerrah Paşa Külliyesi kuzey cephe yönündeki giriş cümle kapısı (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.82: Cerrah Paşa Külliyesi Cümle kapısının üzerindeki kitabe (Köksal, 1965: 425) Cami, eteğinde 18 penceresi bulunan tek kubbelidir; üç tarafında mermer şebekeli mahfiller vardır. Mahfillerin zarif kemerleri beyaz mermer ve renkli mermer ile örülmüştür. Minaresinin üst kısmı 1894 depreminde zarar görmüş ve tekrar yapılmıştır. Mermer şebekesi ve göbekli minberin mimarisi oldukça göz alıcıdır. Son cemaat yerinin üstünde sekiz sütunun yükseltildiği yedi kubbe vardır. Kubbeler 103 1884’deki büyük depremde yıkılmış ve tamamen çökmüştür. Yalnız sütunlar, gergi ile durmaktadır. Son olarak, 1995 yılında restorasyon geçiren cami, hâlâ kullanılmaktadır (Göktürk, 1965: 3504- 3505). Şekil 4.83: Cerrah Paşa Camii’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.84: 1925 yılı Cerrah Paşa Camii görünümü (Kartpostallarda İstanbul, 1925: 202) Şekil 4.85: 2010 yılı Seyit Yakuphan Sokak’tan Cerrah Paşa Camii’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 104 Klasik Osmanlı tarzında olmak üzere ve kesme taştan olan türbenin her yüzünde biri altta, diğeri üstte ikişer pencere yer alır. Alttakiler dikdörtgen ve dövme demir şebekeli, üstekiler ise sivri kemerli ve alçı şebekelidir. Üzeri kubbe ile örtülü olan türbenin içinde Cerrah Paşa ile çocuklarına ait üç ahşap sanduka bulunur (Seyhan, 196: 425). Şekil 4.86 (sol): 1935 yılı Cerrah Paşa Türbesi’nin cami avlusundan görünümü (Ercüment Ailesi Arşivi) Şekil 4.87 (sağ): Cerrah Paşa Türbesi’nin camii avlusundan görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Avlunun kuzeybatısında, şadırvan havuzu vardır. Bezemelerden meydana gelen hafif kabarık bir kuşak, havuzu çevreler. Avlunun duvarları kesme taştandır. Daha yüksekçe ve basık kemerli olan kuzeydeki kapının doğusunda altı; batısında ise türbeye kadar dört pencere bulunmakta, bunları türbeye açılan iki pencere, iki niş ile bir açıklık takip etmektedir. Pencerelerin tamamı dövme demir parmaklık ile kapatılmıştır (Seyhan, 2965: 425). Şekil 4.88: Cerrah Paşa Camii’nin avlusunun görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 105 Şekil 4.89 (sol): Cerrah Paşa Külliyesi’nin panoramik görünümü (Mustafa Cambaz Arşivi, 2007 ) Şekil 4.90 (sağ): Cerrah Paşa Caddesi’nden külliyenin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.91 (sol): Cerrah Paşa Camii’nin revak görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.92 (sağ) :Cerrah Paşa Camii’nin şadırvan görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Hamam Çalışma alanı sınırları içinde geçmişte yer alan tek hamam, Cerrah Paşa Çifte Hamamı’dır. 1593 yılında yapılmış olan ve Cerrah Paşa Camii’nin doğusunda yer alan hamam, 1944’de yıkılmış ve günümüze ulaşamamıştır (Seyhan, 1964: 3506- 3507). Hamam kare planlı ve kubbeli olup, soğukluklarının üç bölümlü olduğu ve sıcaklıklarının da sekizgen kasnağa oturan pandantifli kubbelerle örtülü olduğu bilinmektedir (Seyhan, 1964: 425). 106 Şekil 4.93: 1933 yılında Dr. A. Süheyl Ünver’in çizimiyle Cerrah Paşa Hamamı (Koçu, 1965: 3506) Şekil 4.94: 1941 yılında Cerrah Paşa Hamamı enkazı çizimi (Koçu, 1965: 3507) Şekil 4.95 (sol): Cerrah Paşa Hamamı erkekler tarafı soyunma bölümünün görünüşü (Süheyl, 1933: 4) Şekil 4.96 (sağ): Cerrah Paşa Hamamı’nın, Cerrah Paşa Camii bahçesinden görünüşü (Süheyl, 1933: 5) Çeşme Klasik Osmanlı üslubunda inşa edilmiş tek yüzlü duvar çeşmesi olarak, mezarlık duvarlarına bitişik ve Cerrah Paşa Camii avlusunun köşesinde yer almaktadır. Sivri kemerli çeşmenin nişinde iki servi ile bir vazo içinde, lâle ve karanfil motifi yer alır. Camide doğu duvarında ise, bir giriş kapısı daha bulunmaktadır (İşli, 1965: 418). 107 Günümüzde çeşme, Cerrah Paşa Camii’nin avlu duvarında bulunmakta özgün halini korumakta, ancak taş yüzeyinde zamanla oluşmuş patina dikkat çekmektedir. Şekil 4.97: Cerrah Paşa Caddesi’nden Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.98: Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi Planı (Kara Pilehvarian, 2000: 204) 108 Şekil 4.99: Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi kesit ve görünüşü (Kara Pilehvarian, 2000: 204) Şekil 4.100: 1940 yılında Cerrah Paşa Cami ve Çeşmesi (Ercüment Ailesi Arşivi’nden) 4.2.3 Camiler 4.2.3.1 Başçı Mahmut Mescidi Cevdet Paşa Caddesi’nde yer alan mescid, 15. yüzyılda Fatih’in Başçıbaşısı Sinanoğlu Mahmud’a yaptırılmıştır. Kendisi 1494’de vefat etmiş ve mescidinin yakınına defnedilmiştir. 18. yüzyıldan itibaren Gülşeni Tekkesi tevhidhânesi olarak 109 kullanılmıştır. Mescit özgününde çatılı olarak yapılmıştır. Yapı, yaşanan deprem ve yangın felaketlerinden oldukça zarar görmüştür. Özellikle 1918 yılında yaşanan büyük yangında harabe haline gelmiş ve yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Tek minaresi ve dört duvarı kalan mescit, 1956 yılında yol çalışması sırasında yıkılmış, fakat 1986 yılında aynı isimle, tam olarak da aslını yansıtmayan betonarme ve tek minareli bir cami inşa edilmiştir (www.fatihmuftuluğu.gov.tr/index.php?option=com_content&view=artic,11. 2010). Şekil 4.101: Başçı Mahmut Mescidi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.102: Başçı Mahmut Mescidi’nin görünümü (www.fatihmüftülü.gov.tr, 11.10) 4.2.3.2 Cambaziye Cami Cerrah Paşa Camii’nin batı tarafında, Kargı Sokağı’nda yer alan cami Fatih Devri devlet adamlarından Cambaz Mustafa Bey tarafından yaptırılmıştır. Cambaziye Camii’nin 1485 yılından önce yapıldığı bilinmektedir. Başlangıçta mescit olarak inşa edilmiş, daha sonra minber konularak camiye dönüştürülmüştür. Caminin mektebi, medresesi ve tekkesi ile devrinin önemli merkezlerinden biri olduğu bilinmektedir. Medresenin ne zaman yıkılıp yok olduğu ve tekkesinin caminin içinde mi, yoksa 110 dışarıda müstakil bir yerde mi faaliyet gösterdiği bilinmemektedir. Dışı kâgir, içi ahşap ve çatılı olan cami, 1940 yılında harap olmuş ve 1962 yılında dört duvar, çatı ve yıkık bir minare halindeyken, halkın yardımlarıyla eski temeller üzerine yeniden inşa edilmiştir. 1977 yılında ibadete açılan caminin mihrabı, minberi, kürsüsü beyaz ve renkli mermerden yapılmıştır (www.fatihmuftuluğu.gov.tr, 11. 2010). Şekil 4.103(sol): Cambaziye Camii’nin Kargı Sokak’tan görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.104(sağ): Kazım Bey Çeşmesi ve mezarlığın Kargı Sokak’tan görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 7,20 m.’ye , 7,95 m. ebadında olan caminin 4,20 m. derinliğinde son cemaat yeri vardır. Doğusunda yer alan minarenin kaidesi eski olup, kesme taştan yedi kenarlı olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğladandır. Yanında yer alan mezarlıkta pek çok ünlü kişi yatmaktadır. Bunların başında; Lale Devri’nin meşhur şairlerinden Seyyid Vehbi ile Müverrih, Müderris Müellif ve Şair Keçecizade İzzet Molla gelmektedir. Mezarlıktaki en eski taş ise, ilk yeniçeri ağası Yusuf Ağa’ya aittir. Mezarlığın önündeki sokağa bakan çeşme, Keçecizadelerden Kazım Bey’in hayratı olup, 'Kazım Bey Çeşmesi' diye bilinir. Kitabesi, Türk hat sanatının önemli hattatlarından Hattad Vahdeti Efendi’ye aittir (www.fatihmuftuluğu.gov.tr, 11. 2010). Şekil 4.105: Cambaziye Cami’nin iç görünümü (www.fatihmuftuluğu.gov.tr, 11. 2010) 111 4.2.4 Medreseler 4.2.4.1 Gevher Sultan Medresesi Haseki Medresesi ve Bayram Paşa Medresesi dışında, çalışma alanında bulunan Gevher Sultan Medresesi, Cerrah Paşa Caddesi üzerinde (kapı numarası:46, 1105 ada 4 parsel, kod numarası: 14A) yer almaktadır. Sultan II. Selim’in kızı, Piyale Paşa’nın eşi Gevher Sultan tarafından 1568’de inşa ettirilmiştir (Müller-Wiener, 2001: 360). Mimarı kesin olarak bilinmese de, medresenin Davut Ağa’nın mimarbaşlığı zamanında inşa edildiği düşünülmektedir. Kare planlı 15 medrese odası, avlunun etrafında sıralanmıştır. Daha önceden girişin karşısında kare planlı ve yanlarda avluya açılan iki penceresi olan dershaneler bulunmaktaydı (Kütükoğlu, 2000: 288). 1900’lü yıllara kadar düzenli eğitim yapıldı. 1914 yılında harabe durumda olan medrese, 1918 yılında asker için yemek pişirilen bir yerdi. 1970’li yıllarda restore edilip, Tıp Tarihi Enstitüsü’ne tahsis edildi. Bir süre Tıp Tarihi Anabilim Dalı Araştırma Merkezi ve Süheyl Ünver Arşivi olarak faaliyet gösterdi. 2005 yılından bu yana, bir dernek tarafından misafirhane olarak düzenlenerek, İstanbul’da kalacak yeri olmayan hasta yakınlarına konaklama imkanı vermektedir (Kurşun, 2010: 173). Günümüzde medrese odaları: yatak odaları, yemek ve dinlenme salonları, ıslak mekanlar (mutfak, çamaşırhane, tuvalet) olarak kullanılmaktadır. Yatak odası olarak kullanılan medrese odalarında, orijinal olarak korunmuş ocaklar da kullanılmaktadır. Şekil 4.106: Gevher Sultan Medresesi’nin planı (Kurşun, 2010: 177) ve 1944 yılında Cerrah Paşa Caddesi’nden Gevher Sultan Medresesi’nin görünümü (Ercüment Ailesi Arşivi) 112 Şekil 4.107: 1945 yılında Cerrah Paşa Caddesi’nden Gevher Sultan Medresesi’ne bakış (Müller-Wiener, 1945: 360) Şekil 4.108: 1950 yılıda Gevher Sultan Medresesi ve çevresinin görünümü(Anıtlar Yüksek Kurulu 135 nolu dosya Arşivi) 113 Şekil 4.109 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin Cerrah Paşa Caddesi’nden görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.110 (sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin ana giriş kapısının iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.111 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin iç avlu görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.112 (sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin ıslak mekanlarının bulunduğu bölüm (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.113 (sol): Gevher Sultan Medresesi’nin yemek salonundan görünüm (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.114 (sağ): Gevher Sultan Medresesi’nin öğrenci odalarının iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 114 Şekil 4.115: Gevher Sultan Medresesi’nin öğrenci odalarında bulunan ocak (Gökçe Ürk, 2010) 4.2.5 Sıbyan Mektepleri Şekil 4.116: 16.yüzyıl’da Çalışma Alanı (Ayverdi, 1958: 101) Çalışma alanında Haseki Külliyesi ve Bayram Paşa Külliyesi’nin içinde bulunan sıbyan mektepleri haricinde, Haseki Caddesi üzerinde İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi (13 A kodlu, 1129 ada, 41 parselde bulunan) ve Yokuş Çeşme Sokak üzerinde yer alan, Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi (23 A kodlu, 2390 ada, 3 parsel) bulunmaktadır. 115 4.2.5.1 İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi Haseki Caddesi ile Nakşi Sokağı’nın kesiştiği yerde, Geyici Hatun Camii karşısında bulunmaktadır. 17.Yüzyılda Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır. Fatih döneminin mimarlarından Davut Ağa’nın öğrencisi Kazım Ağa tarafından inşa edilmiştir (Aksoy, 1967: 102). Yapı, yığma olup kesme taştan inşa edilmiştir. Dört bir cephesinde pencere ve dövme demirden yapılmış parmaklıklar bulunmaktadır. Günümüzde harabe durumda olup, kullanılmamaktadır. Şekil 4.117: Haseki Caddesi üzerinden İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin kuzey cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.118: Haseki Caddesi üzerinden İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin doğu cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 116 Şekil 4.119: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin batı cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.120: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin güney cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.121: İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi’nin iç görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 4.2.5.2 Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi Cerrah Paşa semtinde, Yokuş Çeşme Sokağı’nda bulunmaktadır. 16. yüzyılda Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır (Aksoy, 1967: 104). 117 İki katlı yığma yapıda, düzensiz ince yonu taşın üzeri sıvalıdır. Sokak cephesi üzerinde kuş evi ve giriş kapısının batı yönünde dua yazılı kitabe bulunmaktadır. Ahşap çatı ile örtülü olan bu sıbyan mektebine arazi konumundan ötürü dışarıdan taş bir merdivenle çıkılmaktadır. Kuzeyinde küçük bir mezarlık alan bulunmaktadır. Uzun süre polis karakolu olarak kullanılmış olup, günümüzde harabe durumdadır. Şekil 4.122: Yokuş Çeşme Sokak’tan Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin görünümü (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.123 (sol): Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin Kapısı üzerindeki kitabe (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.124 (sağ): Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin Cephesinde bulunan kuş evi (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.125: Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin yanında bulunan mezarlık (Gökçe Ürk, 2009) 118 4.2.6 Çeşmeler Çalışma Alanında 6 adet çeşme bulunmaktadır. Bunlardan 4 tanesi bağımsız olup, 2 tanesi duvara gömülmüş olarak külliye ve tekke duvarlarında yer almaktadır. Bunlar;  5A kodlu Haseki Sultan Külliyesi Çeşmesi; Haseki Caddesi üzerinde bulunan, Haseki Sultan Külliyesi’nin duvarında yer alır (haritada 1808 ada, 7 parsel).  6A kodlu Bahçı Hacı Mahmut Çeşemesi; Cevdet Paşa Caddesi ile Özbek Süleyman Efendi Sokağı’nın kesiştiği köşede yer alır ( haritada 1808 ada, 1 parsel).  10A kodlu Bayram Paşa Çeşmesi; Haseki Caddesi üzerinde bulunan, Bayrampaşa Tekkesi’nin duvarında yer alır (haritada 1132 ada, 54 parsel).  16 A kodlu Cerrah Paşa Külliyesi Çeşmesi; Cerrah Paşa Caddesi ile Cerrah Paşa Cami Sokağı’nın kesiştiği köşede yer alır (haritada 1107 ada, 2 parsel).  21 A kodlu Cerrah Paşa Kazım Bey Çeşmesi; Koca Mustafa Paşa Caddesi ile Kargı Sokağı’n kesiştiği köşede yer alır (haritada 2390 ada, 29 parsel).  24A kodlu çeşme; Tevfik Fikret Sokağı ve Haseki Caddesi’nin kesiştiği köşede yer alır (haritada 1814 ada, 16 parsel). 119 Şekil 4.126: Kırmızı renk ile gösterilen, çalışma alanında bulunan çeşmeleri gösteren anahtar pafta (Gökçe Ürk, 2010) 4.2.6.1 Başçı Hacı Mahmut Efendi Çeşmesi: Özbek Süleyman Efendi Sokağı ile Cevdet Bey Caddesi’nin kesiştiği noktada yer alan çeşme 1803 yılında yapılmıştır. Bir meydan çeşmesi niteliğinde olup kesme taştan yapılmıştır (Öztürk, 2011: 9). Şekil 4.124 (sol): Ercüment Arşivi’nde yer alan Başçı Hacı Mahmut Efendi Çeşmesi’nin 1947 tarihli fotoğrafı (Öztürk, 2011: 10) Şekil 4.128 (sağ): Başçı Hacı Mahmut Efendi Çeşmesi görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 120 4.2.6.2 Cerrah Paşa Kazım Bey Çeşmesi Kargı Sokağı üzerinde bulunan ve 1859 yılında yaptırılmış olan çeşme, Gevher Sultan Camii’nin mezarlık duvarının üzerinde yer almaktadır. Çeşme, ampir biçimin etkisinde askı çelenkler/girlandlar, meşaleler, ok, kılıç, top, tüfek gibi askerlikle ilgili motifler, Barok ve Rokoko çiçekler, yapraklar ile süslü beyaz mermer bir yüzeyden oluşmaktadır (Peliehvarian, 2000: 131). Şekil 4.129: 21 A kodlu, Cerrahpaşa Kazım Bey Çeşmesi (2390 ada, 29 parsel) (Gökçe Ürk, 2009) Şekil 4.130: 24A kodlu çeşme (1814 ada,16 parsel) (Gökçe Ürk, 2009) 4.3 Alandaki Sivil Mimarlık Örnekleri 4.3.1 Genel Özellikler Çalışma alanında 69 adet tescilli sivil mimarlık örneği bulunmaktadır (Şekil 4.128). Bu yapılar, '0S' kodlaması ile pafta üzerinde yer almaktadır. ‘0’ rakamı sivil mimarlık örneklerinin sıralaması için; ‘S’ ise, sivil mimarlık örneklerini temsilen kullanılmıştır. %25’i iki katlı olan bu yapıların, %30’u ahşap strüktürlü, % 20’si karkas strüktürlü ve %71’i de kırma çatılıdır. Yapısal durum olarak %5’i harap 121 durumda, %4’ü yıkılmış ya da %7’si restorasyon geçirmiştir. Tescilli sivil mimarlık örneklerinin dışında, bu çalışma sırasında %20 oranında henüz tescillenmemiş ancak tescille öneribilenecek nitelikte sivil mimarlık örnekleri olduğu saptanmıştır.. Bunların yapısal durumları da %60 strüktür ve malzeme bozulması yok veya az malzeme bozulması var, %25 strüktürel olarak kısmi, malzeme olarak ileri sorunları olan, %15 strüktür ve malzeme ileri sorunları olan bulunmaktadır (Şekil 4.131-132- 133-134) . Şekil 4.131: Çalışma alanındaki tescilli 69 adet sivil mimarlık örneğinin alan içindeki dağılımı (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.132(sol): Nakşi Sokak’ta bulunan, 262 kodlu tescilsiz, orta yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.133 (sağ): Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan, 406 kodlu tescilsiz, harap yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 122 Şekil 4.134: Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan, 406 kodlu tescilsiz, harap yapısal duruma sahip yapının görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.135 (sol): Kargı Sokak’ta bulunan, 52S kodlu yapı (yanındaki 51S kodlu yapıda yaşayanların çektiği fotoğraf, 2006) Şekil 4.136 (sağ): Kargı Sokak’ta bulunan, 52S kodlu yapının 2010’da yıkılmasından sonraki görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.137’de görüldüğü gibi, Haseki Bölgesi çalışma alanındaki tespitler sırasında yıpranmış ve yıkılmış sivil mimarlık örnekleri ile boş alanlar ortaya çıkmıştır. Şekil 4.137: Nakşi Sokak’ta bulunan 42S kodlu yapının yıkılmadan önceki sokak silüetindeki görünümü (İBB, 2007) Şekil 4.138: Nakşi Sokak’ta bulunan, 42S kodlu yapının yıkıldıktan sonraki görünümü (Gökçe Ürk, 2009) 123 Şekil 4.139’de görüldüğü gibi, günümüzde yıpranmış olan yapılara restorasyon önerisinde bulunulmuş ve farklı kullanımlar düşünülmüştür. Şekil 4.139(sol):Küçük Mühendis Sokak’ta bulunan, 38S kodlu yapının doğu cephesi (Kurul dosya resmi, dosya no:534, 1945) Şekil 4.140 (sağ): Küçük Mühendis Sokak’ta bulunan, 38S kodlu yapının 2010’daki görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Çalışma alanındaki sivil mimarlık örneklerinin en önemlisi; 19.yüzyılın ikinci yarısında mimar Giulio Mongeri tarafından yapılmış olan ve döneminin batılılaşma etkisindeki mimarlık özelliklerini yansıtan, Bulgur Palas’tır (Şekil 4.141). Şekil 4.141: Bulgur Palas’ın görünümü (www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr, 10. 2010) Bulgur Palas, Cerrah Paşa Bölgesi’nde yer almaktadır. Girişi Kargı Sokağı üzerinde bulunan yapı, günümüzde Osmanlı Bankası’nın arşivi olarak kullanılmaktadır. 124 Bulgur Palas ile ilgili olarak iki farklı rivayet vardır. Birincisi: inşası bitmemiş bu bina, savaş yıllarında bulgur ticaretinden zengin olan bir tüccara aittir. Kurtuluş Savaşı sonrasında, Mustafa Kemal Hükümeti'nin eline geçer ve onlar da binayı Osmanlı Bankası'na bağışlarlar. İkincisi rivayet ise; Osmanlı Bankası'nın zengin bir müşterisinin iflas ettiği ve inşasını bitiremediği binayı borçları karşılığı olarak Osmanlı Bankası'na devrettiğidir (Yenal, 2001: 151-52). Bu rivayetlerin dışında arşiv belgelerinden, Haziran 1921'de Dillizade Emrullah Kardeşler Şirketi'nden Hacı Ahmedzade Selim Nuri Bey'in İnebolu ve Samsun’daki mallarına karşılık Osmanlı Bankası’na senet kırdırdığı ve borcunu kefil olan Bolu Mebusu Mehmed Habib Bey, kendisine ait Bulgur Palas'ı ipotek ettiği anlaşılmaktadır. Banka, binanın bitmemiş haliyle ipoteğini kabul eder. Ekim 1921'de, banka alacağının bir kısmını tahsil etmek amacıyla Dillizade Emrullah Kardeşler Firması'nın İnebolu'daki deposundaki iplik üreten eden 48 kasanın satışını ister. Osmanlı Bankası, Mart 1922'de Habib Bey'in eşi Fatma Bediye Hanım'a eşi adına kredi tahsis eder. Alınan bu kredinin karşılığı yine Bulgur Palas'tır. İki ay sonra talep üzerine, kredi tahsis edilir. Mart 1925'de, Osmanlı Bankası tarafından, Fatma Bediye Hanım'ın Bulgur Palas'ı Hacı Ahmedzade Selim Nuri Bey'e tütün depolaması için 1.500 liraya kiraladığı öğrenilir. Üstelik diğer yandan bina , Krum Çapraçilov isimli bir Bulgar firmasına daha kiralanmıştır. Aynı yılın Ekim ayında, bankanın talebi üzerine arsa ve binanın sınırları belirlenir ve 28 Ocak 1926 günü bina ve bostan Tapu Kadastro'nun belirlediği fiyattan açık artırmaya çıkarılır. Osmanlı Bankası, ihalenin sonuçlanması için iki aylık bir süre verir. 1926 yılının sonuna gelindiğinde, Osmanlı Bankası Fatma Bediye Hanım hakkında yasal prosedürü işleme koyar (www.obarsiv.com, 08. 2010). Böylece Osmanlı Bankası son ihaleden sonra, binaya sahip olmuştur ve bu tarihten itibaren alınan haksız kiraları talep eder. Binayı devralan banka idaresinin 21-23 Aralık 1926 tarihleri arasında Bulgur Palas hakkında aldıkları yönetim kurulu kararları şunlardır:  Fatma Bediye Hanım'ın borcu ve Bulgur Palas'ın Osmanlı Bankası'na geçişinin muamele parası karşılığı olarak Bulgur Palas'ı sayması;  Kalan borcu için, sahibi bulunduğu diğer mülklerin peşine düşülmesi. İçindeki kiracının kontratının Osmanlı Bankası adına yenilenmesi; 125  Binanın sanatoryum veya hastane olarak kullanılması. Bulgur Palas’ın inşaatının tamamlanması ve kullanılır getirilmesi için çalışmalar başlar, ancak Bulgur Palas’ın sanatoryum veya hastaneye dönüştürülmesi hiçbir zaman gerçekleştirilemez (www.obarsiv.com,11. 2010). Şekil 4.142:Bulgur Palas’ın Marmara Denizi tarafından silüeti (Erdem, 2000: 50) Şekil 4.143: Bulgur Palas’ın batı kuzey cephe görünümü (www.obarsiv.com,11. 2010) Şekil 4.144(sol): Bulgur Palas’ın batı cephesinin görünümü (Erdem, 2000: 51) Şekil 4.145 (sağ): Bulgur Palas’ın güney cephesinin görünümü (Erdem, 2000: 52) 126 Şekil 4.146(sol): Bulgur Palas’ın doğu cephesinin görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.147(sağ): Bulgur Palas’ın iç merdivenlerinin görünümü (Erdem, 2000: 53) 4.3.2 Tipolojiler Çalışma alanına özgün karakterini veren tipolojiler iki bölümde toplanmaktadır. Bunlar: yapının çevre ile ilişkileri (konum tipolojisi, yapı giriş ilişkileri vb. tipolojisi, çıkma tipolojisi) ve mimari özellikleri ile ilgili tipolojilerdir. (çıkma, kapı ve pencere tipolojisi) 4.3.2.1 Yapının çevre ile ilişkileri ile ilgili tipolojiler Konum tipolojisine bakıldığında, parsellerin bitişik nizamda bir değer sergilediği görülmektedir. Parseller üzerinde yapıların konumlanmalarına bakıldığında ise, önden ve yandan girişli olarak iki grup yapı bulunmaktadır. Önden ve yandan girişli olanlarsa bahçeli ve bahçesiz olarak iki grup olarak ayrılmaktadır. Bahçeli girişli olanlar, sokaktan-yapıya, yapıdan-bahçeye (Kürkçü Başı Çeşmesi 5.Çıkmazı no:386) girişli ve sokaktan-bahçeye, bahçeden yapıya girişli (Cerrah Paşa Cami Sokak no:60S) olarak değerlenmektedir Bahçesiz olanlarsa, yapının konumuna göre sınıflandırılmıştır. Yapının konumu da ara konumlu (Başçı Mahmut Sokak no:159) ve köşe konumlu (Nakşi Sokak no:30S) olarak iki grupta toplanmıştır. Bahçeli olarak en çok rastlanan konum önden girişli olup, sokaktan-yapıya, yapıdan bahçeye girişli bir düzen oluşturmaktadır (Şekil 4.148). 127 Şekil 4.148: Konum Tipolojisi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 128 4.3.2.2 Mimari Özelliklerle İlgili Tipolojiler Çalışma alanındaki geleneksel konutların mimari özelliklerinin detaylı olarak ele alınıp incelenebilmesi için yapılan çalışmada cephe, çıkma, kapı ve pencere tipolojileri gerçekleştirilmiştir. Alandaki sivil mimarlık örneklerinin, hem çevre çalışması kapsamında en kolay ulaşılabilen, hem de en özenli olarak ele alındığı bilinen giriş cephelerinin çalışıldığı cephe tipolojisine bakıldığında; iki ve üç katlı geleneksel yapılar için, bodrumlu ve bodrumsuz olmak üzere iki çeşit olduğu saptanmıştır. Bodrumlu ve bodrumsuz yapılar da; ortadan ve yandan girişli olmak üzere iki türe ayrılmaktadır. Bodrumlu ve bodrumsuz ortadan girişli olan geleneksel yapılar; çıkmalı ve çıkmasız olarak çeşitlenirken; yandan girişli olanlar ise, çıkmalıdır. Çok rastlanan sivil mimarlık örneği cephe tipi; bodrumlu, ortadan girişli ve çıkmalıdır (Şekil 4.149). Alandaki sivil mimarlık örneklerinin giriş cepheleri bazında ele alınan çıkma tipolojisine bakıldığında; incelenen çıkmalar, dikdörtgen ve çokgen çıkmalar olmak üzere iki çeşittir. Dikdörtgen ve çokgen çıkmalar da, kendi içlerinde, düz ve ikili çıkma olarak iki tipte toplanabilir. Düz çıkmalar; cephe boyunca çıkma, orta çıkma ve yan çıkma olmak üzere üç çeşittir. Geleneksel konutların giriş cephelerinde en sık: dikdörtge, düz ve orta çıkmalara rastlanmaktadır (Şekil 4.150). 129 Şekil 4.149: Konut Giriş Cepheleri Tipolojisi Analizi (Gökçe Ürk, 2010) 130 Şekil 4.150: Giriş cepheleri bazında çıkma tipolojisi (Gökçe Ürk, 2010) 131 Çalışma alanındaki sivil mimarlık örneklerinin ana giriş kapıları arasında gerçekleştirilen kapı tipolojisine göre kapılar, masif ve camlı olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Masif ve camlı kapılar da; düz, kemerli ve üst pencereli olmak üzere üç tiptedir. Çalışma alanındaki tarihi konutlarda tipoloji olarak en sık rastlanan giriş kapısı, camlı üst pencereli olandır (Seyit Yakuphan Sokak No:59S) (Şekil 4.151-152- 155). Şekil 4.151 (sol): Sami Paşa Sokak 21S kodlu kemerli masif kapı görünümü (GökçeÜrk, 2010) Şekil 4.152 (sağ): Seyit Yakuphan Sokak 59S kodlu camlı üst pencereli kapı görünümü (GökçeÜrk, 2010) Konutlarda pencere tipolojisinde, tek kanatlı, çift kanatlı ve giyotin pencere tipi bulunmaktadır. Bunlar da: düz, kemerli, üst pencereli olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Konut pencere tipolojisi olarak en sık rastlanan, düz çift kanatlı tipidir (Seyit Yakuphan Sokak No:59S) (Şekil 4.153-154-156). Şekil 4.153 (sol): Seyit Yakuphan Sokaktaki 59S kodlu çift kanatlı düz pencere görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.154 (sağ): Seyit Yakuphan Sokaktaki 58S kodlu çift kanatlı kemerli pencere görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 132 Şekil 4.155: Konut, ana giriş kapıları tipolojisi analizi (Gökçe Ürk, 2010) 133 Şekil 4.156: Konut, pencere tipolojisi analizi (Gökçe Ürk, 2010) 134 Çalışma alanında bulunan çıkma altı konsolları genellikle ahşap ve oymalıdır (Şekil 4.157-158-159). Şekil 4.157: Küçük Mühendis Sokaktaki 38 S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.158:Seyit Yakuphan Sokaktaki 59S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) Şekil 4.159: Seyit Yakuphan Sokaktaki 56 S kodlu yapının konsol görünümü (Gökçe Ürk, 2010) 135 BÖLÜM 5 ÇALIŞMA ALANININ SOSYO-EKONOMİK NİTELİKLERİ İstanbul’u etkileyen iç göçler sonucu, farklı kültürlerdeki kişilerin bir araya gelmesiyle semtlerin kimliği önemli ölçüde değişmiş ve gelir dağılımı da buna göre şekillenmiştir. Diğer semtler gibi bu durumdan etkilenen Haseki Bölgesi çalışma alanı, sosyo-ekonomik olarak homojen bir yapıya sahiptir. Çalışma alanındaki sosyal yapıyı daha iyi tanımak ve analiz için, bu alanda yer alan 20 adet tescilli yapıda oturan hane sahiplerine anket uygulanmıştır. 5.1 Sosyal Yapı Analizi Haseki Bölgesi çalışma alanında kullanılmakta olan, 20 adet tescilli sivil mimarlık örneğinde yaşayan insanların sosyo-ekonomik yapılarını analiz edebilmek için, konut ve ticaret olmak üzere iki tür anket hazırlanmıştır. Konut anketinde, yapıda yaşayanlara aile yapısı, konut-aile ilişkileri, konut-çevre ilişkileri, konut-çevre ilişkileri ve yenileme-koruma ilişkileri ile ilgili soruları içeren bir anket uygulanmıştır (Bknz. Ekler ). Bazı geleneksel konutlarda, iki aile birden yaşamaktadır. Bunlarla ayrı ayrı görüşülmüş ve anket yapılmıştır. Anket uygulanan 20 tescilli yapı, ticari ve konut olarak kullanılmaktadır. Sırf ticari nitelikli olanlar ve sırf konut olarak kullanılan yapılar için, aynı konu başlıkları altında anketler uygulanmıştır. Anket yapılan yirmi adet yapının; 3 tanesi ticari, diğerleri konut olarak kullanılmaktadır. Şekil 5.1’de görüldüğü gibi; mavi renkte olanlar ticari, kırmızı renkte olanlar ise konut olarak kullanılmakta olan anket uygulanmış yapılardır. Ayrıca, anket yapılan yirmi yapının fotoğrafları ve bu fotoğrafların nereden çekildiğini gösteren, çekim noktaları da belirtilmiştir. Bu analizler sonucunda: anket, ana konu başlıklarına göre dört gruba ayrılmıştır. Söz konusu dört grup içerisindeki sorular, anket yapılan kişilerin verdikleri cevaplara göre yüzde olarak hesaplanmış ve tablo haline dönüştürülmüştür (Şekil 5.2). 136 Şekil 5.1: Sosyal anket uygulanan yapılar (Gökçe Ürk, 2010) 137 Şekil 5.2: Sosyal anket sonucu oluşan sosyo-ekonomik dağılım tablosu (Gökçe Ürk, 10. 2010) 138 5.1.1 Çalışma Alanında Yaşayanların Kişisel Bilgileri Çalışma alanında anket yapılan 20 adet geleneksel yapıdan, %85’i (16 adet) konut, %15’i (4 adet) ticari olarak kullanılmaktadır. İki katlı, kagir nitelikte olan ve ticari olarak kullanılan yapılar, eczane olarak kullanılmaktadır. Üst katları ofis ya da depodur. Yapılarda yaşayan kişi sayıları, %75 oranında iki kişi, %25 oranında iki kişi ve üzeri olarak belirlenmiştir. Kişilerin öğrenim durumları; %40 oranında ilköğretim, %30 oranında lise ve %30 oranında üniversitedir. Kişilerin çalışma durumlarına bakıldığında; %50’inin çalıştığı, buna karşın %35’inin çalışmadığı, %15’inin ise emekli olduğu görülmektedir. Aylık kazançlara bakıldığında ise; aylık 600 TL kazanç sahibi olanlar %60 oranında, 600 TL’nin üzerinde kazanç sahibi olanlar %40 oranındadır. Bu kişiler arasından yan geliri olanlar %90’ı, yan geliri olmayanlar ise %10’u oluşturmaktadır. Alanda oturanların sosyal güvenlik durumuna bakıldığında; %50’si Sosyal Sigortalar Kurumu’na, %25’i Emekli Sandığı’na, %10’u Bağ-kur’a bağlıdır ve buna karşın %15’in hiçbir sosyal güvencesi yoktur. 5.1.2 Konut- Aile İlişkileri Bu alanda yaşayanlardan: semtin yerlisi olanlar %80’i, yerlisi olmayıp, sonradan yerleşenler %20’yi oluşturmaktadır. Burada yaşayanların, %75’i ev sahibi, %25’i kiracıdır. Yaşadıkları yapıyı tercih etme nedenlerine bakıldığında: kişisel durumları nedeniyle tercih edenler %40; işe, okula, hastaneye yakın olduğu için tercih edenler %20; sağlam, aydınlık olması %15, akrabaya yakınlık, aileden uzak kalmamak için tercih edenler %15 ve ucuz fiyatlı olması, merkezi bir konumda yer alması nedeniyle tercih edenler ise %10’luk oranlar sergilemektedir. Bu konutlarda yaşayanlar açısından yapılarının büyüklük durumları; %80 oranında yeterli, %20 oranında yetersiz olarak değerlendirilmektedir. Yapıdaki oda sayısı dağılımında; 3 odalı olanlar %40 oranında, 3 odadan fazla olanlar ise %60 oranındadır. Yapının kullanım zamanlarına yönelik veriler, sakinlerin %80’inin konutlarını yaz ve kış sürekli olarak kullandığını, %20’sinin sadece kışın kullandığını göstermektedir. Yapıdaki katların kullanımında ise; %90’inin katları tamamen, %10’unun ise katları kısmen kullandığı gözlenmektedir. Yapıda kullanılmayan oda durumuna bakıldığında; %90’ının odaların hepsini kullanmakta olduğu, %10’unda ise kullanılmayan odalar bulunduğu saptanmıştır. Yapıya sonradan eklenen veya yapıdan çıkarılan mekan, %85 oranında 139 yapıda söz konusu olmayıp, %15 oranında yapıya sonradan eklenti yapılmıştır. Bu ekler, yapıdaki oda sayısı yeterli gelmediğinden, bahçe alanının kullanıldığı durumlardır. 5.1.3 Yapı - Çevre İlişkileri Haseki Bölgesi çalışma alanındaki mahallelerde oturanların, %55’i mahallesinden memnunken, %45’i memnun değildir. Mahallede rahatsız olunan durumların ise; %25’i gürültü ve ses, %20’si çöp ve diğer kişisel nedenlerdir. Yaşadığı yerden memnun olanlar; %65’i yaşadıkları yer sakin, sessiz olduğu için; %35’i komşuluk ilişkisi sebebiyle memnundur. Komşularla iletişim durumuna bakıldığında ise; %90’ının komşularıyla görüşmekte olduğu, %10’unun ise komşularıyla görüşmediği ortaya çıkmaktadır. Komşuların birbiri ile geçinme durumlarına bakıldığında; %90’ının iyi ilişki içinde geçindiği, %10’unun ise geçinemediği saptanmaktadır. Sakinlerin yaşadıkları yapının yakın olmasını istedikleri yerler; %55 oranında hastane, %25 oranında otopark ve %20 oranında çocuk parkı ile spor alanıdır. Mahallede olması istenilen yerler ise; %55 oranında çocuk parkı; %25 oranında spor alanı ve %20 oranında çay bahçesidir. 5.2 Yenileme ve Koruma İlişkileri Konut ve ticaret amacı ile kullanılan yapılarda oturanlar: %95 oranında yaşadıkları yapıdan memnun, %5 oranında memnun değildir. Kendi olanaklarıyla yapıda yapılan uygulamalar: %55 oranında onarım; %20 oranında ısıtma sistemi, %20 oranında sıva boya yenileme ve %5 oranında cephe yenilemesidir . İmkan olması durumunda yapıya yapılmak istenilenler: %65 oranında onarım yapıp kullanmak; %25 oranında ilave yapmak ve %10 oranında yeni bir yatak odası oluşturmaktır. Onarımın yapılması istenilen mekanlar: %65 oranında mutfak; %25 oranında banyo ve %10 oranında tüm evin yıkılıp yeniden yapılması şeklindedir. Onarım yapılmasını engelleyen koşullar ise; %75 oranında maddi yetersizlik ve %25 oranında tarihi yapı olmasından kaynaklanan zorluklardır. Maddi yetersizlik sonucu onarım yapamayanlara maddi destek verilmesi durumunda aynı yapıda oturmak isteyenler %90 oranında, istemeyenler ise %10 oranındadır. Ayrıca, anket uygulananların %90’ı aynı yapıyı, %10’u apartman dairesini tercih etmektedir. Ahşap yapıların 140 korunması ya da yıkılmasına yönelik eğilime bakıldığında ise; %95 oranında korunması, %5 oranında yıkılıp alanın temizlenmesinin istendiği görülmektedir. Ahşap yapılar ile ilgili öneriler konusunda; anket yapılanlardan %90‘ı yapıların korunup, restore edilmesini, %10’u rökonstrüksiyon yapılmasını istemektedir. 141 BÖLÜM 6 ÇALIŞMA ALANININ DEĞERLENDİRİLMESİ Haseki Bölgesi çalışma alanının değerlendirmesi, çevresel ve yapısal olarak iki ölçekte ele alınmış ve bu çerçevede bulunan nitelikler; değerler, sorunlar ve potansiyeller başlıkları altında incelenmiştir (Swot analizleri). 6.1. Değerler Haseki Bölgesi çalışma alanına bakıldığında; öncelikle alandaki tarihi yapılar öne çıkmaktadır. Bunlar başta sadece bölgenin kimliğini oluşturmakla kalmayıp, başta kent için önemli değerler olan tarihi anıtsal yapılar olmak üzere; silüete değer katan tarihi anıtsal yapılar, sivil mimarlık örnekleri ve 1950-1970 arası yıllara ait dönem değeri taşıyan yapılardır. Çevre ölçeğinde ise; tarihi çeşmeler, tarihi duvarlar, ağaçlık yeşil alanlar, çıkmaz sokaklar ve alanın farklı yerlerinde yoğunlaşan bakı noktaları önemli değerlerdir (Şekil 6.1). Şekil 6.1’de de görüldüğü gibi; (turuncu ve gri renklerle gösterilen) tarihi anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örnekleri bölgenin temel mimari değerleridir. (Sarı ve kırmızı ile gösterilen) silüete değer katan biri tarihi anıtsal yapı, diğeri sivil mimarlık örneği olan; Cerrah Paşa Camii ve Bulgur Palas, bölgedeki topoğrafik eğrilerin en yüksek noktasında konumlanmış ve siluetleriyle bölgenin kimliğini oluşturan ana yapılardır. (Pembe ile gösterilen) 1950-1970 yılları arasında inşa edilmiş ve dönem değeri taşıyan yapılar ise, kendi dönemlerinin tipik özelliklerini taşıyan yapılardır ve yeni yapılardansa çevreye çok daha fazla uyumludur. Çevresel değerler olarak ise, (Şekil 6.1’de mor ve kahverengi ile gösterilmiş olan) tarihi çeşme ve tarihi duvar, alanın önemli değerleridir. Tarihi çeşme olarak, külliye çeşmeleri ve sokak aralarında bulunan çeşmeler bulunmaktadır. Bunlar; külliye çeşmesi olarak, Haseki Caddesi’nde, Haseki Külliyesi duvarında bulunan külliye çeşmesi, Bayram Paşa Külliye duvarında bulunan külliye çeşmesi, Cerrah Paşa 142 Caddesi’nde bulunan Cerrah Paşa Külliyesi duvarında bulunan külliye çeşmesidir. Sokak aralarında bulunan çeşmeler ise; Cevdet Paşa Caddesi’nde bulunan meydan çeşmesi, Tevfik Fikret Sokak ile Haseki Caddesi’nin kesiştiği köşede bulunan 24 kod numaralı çeşme ve Kargı Sokak’ta bulunan 21 A kod numaralı çeşmedir. Tarihi duvar olarak ise; Bulgur Palas’ı çevreleyen Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan devşirme taşların da bulunduğu duvar ile Cerrah Paşa Camii Sokak’ta bulunan, günümüzde otopark olarak kullanılan alanın duvarı ele alınmıştır. Ağaçlık yeşil alanlar olarak da; Haseki Kadın Sokak’ta bulunan ve çocuk parkı olarak kullanılan alan ile, dışardan görsel yeşillik oluşturan Kürkçü Başı Çeşme Sokak’ta bulunan evlerin bahçelerinde yer alan yeşili bol alanlar değerlendirilmiştir. Geleneksel doku açısından önemli bir kentsel eleman olan çıkmaz sokaklar (‘C’ harfi ile gösterilen), çalışma alanında toplam 11 adettir. Bunlar ; Haseki Kadın Yağhane Çıkmazı, Bekçi Hasan Çıkmazı, Bekçi Hasan 1. Çıkmazı, Cambaziye 1., 2. Çıkmazı, Kargı Çıkmazı, Seyit Yakuphan 1. Çıkmazı, Hobyar Mektebi Çıkmazı, Kürkçü Başı Çeşmesi 2., 3., 5. Çıkmazıdır. Çalışma alanındaki bakı noktaları, bölgenin tarihi kimliğini ortaya koyan önemli zenginliklerinden biridir ve 'Haseki' denilince ilk akla gelen nirengi noktalarına bakan manzara noktalarıdır. Buna en iyi örnek bakı no:9’da bulunan Cerrah Paşa Cami’nin bulunduğu noktadadır. Burada Cerrah Paşa Caddesi ve Cerrah Paşa Camii Sokak üzerinde, topoğrafyadan dolayı en iyi manzara görülmektedir. Alanda 15 adet karakteristik bakı noktası bulunmaktadır. Burada önemli olan, anıtsal ve sivil mimarlık örneklerinin görüldüğü, sokak bütünlüğünün ve niteliğinin nispeten bozulmadığı düzenlerdir. Haseki Caddesi (bakı no:3, 4, 5, 6, 7, 8), Küçük Mühendis Sokak (bakı no:10), Seyit Yakuphan Sokak (bakı no:13, 14) nispeten sokak bütünlüğünün sağlandığı noktalardır. Bakı noktalarının yoğunlaştığı yerlere baktığımızda ise Haseki Caddesi ve Seyit Yakuphan Sokağı görmekteyiz. 143 Şekil 6.1: Haseki Çalışma Alanı’ndaki değerler paftası (Gökçe Ürk, 2010) 144 6.1.2 Sorunlar Haseki çalışma alanındaki sorunlar, temel olarak yapı ve çevre sorunları olmak üzere iki başlık altında toplanmıştır. Yapı sorunları arasında, (Şekil 6.2’de turuncu, koyu lacivert ve koyu gri renklerde gösterildiği gibi sırasıyla) kısmen yıkılmış tescilli yapılar, tamamen yıkılmış tescilli yapılar, niteliksiz betonarme ve yüksek katlı yapılar başta gelmektedir. Özellikle niteliksiz betonarme ve yüksek katlı yapılar, bölgede yoğun olarak gözlemlenmektedir. (Şekil 6.2’de açık mor renk ile ifade edilen) tarihi yapı çevresindeki uyumsuz ekler ise, alanda kullanılan fakat tarihi yapı bütünlüğünü bozan yapı ekleridir. (Şekil 6.2’de sarı ve koyu turuncu renkte gösterilen) kısmen ve tamamen bozulmuş yapılar ise, yapısal bütünlük açısından sorun yaratmakta, sokak silüetlerini ve çevreyi olumsuz yönde etkilemektedir. (Açık sarı ve koyu pembe renkle ifade edilen) niteliksiz yeni yapı cepheleri ve özgün niteliklerini yitirmiş tarihi yapı cepheleri ise dokuda en çok hissedilen sorunlardır. (Açık mavi renkte ifade edilen) niteliksiz koruma uygulamaları da, yapılar arası cephe bütünlüğüne uygun olmayan ve kendileri de nitelikli yapı kimliği taşımayan yapılardır. (Koyu mor renkle ifade edilen) özgün kullanımını korumayan yapıların en önemlisi ise Bulgur Palas’tır. Çevre sorunlarına bakıldığında; (Şekil 6.2’de açık gri renkle ifade edilen) Haseki Sultan Külliyesi etrafında artık yok olmuş özgün sokak kaplaması önemli bir eksiklik ya da sorun olarak görülmektedir. (Açık pembe renk ile nokta olarak gösterilen) görüntüsüyle çevreyi olumsuz etkileyen sokak lambası ve elektrik direkleri ise, Koca Mustafa Paşa Caddesi’nde daha çok bulunmaktadır. (Koyu mavi ile ifade edilen) boşalmış parseller ise çevre görüntüsünü bozan çöplerin atıldığı alanlar olarak tehdit oluşturmaktadır. Haseki Sultan Külliyesi ve çevresindeki, başta Haseki Caddesi olmak üzere, Cevdet Paşa Caddesi, Ahmet Hikmet Sokak, Kimyon Sokak, Buca Sokak, Kuka Sokak ve Haseki Kadın Sokak trafik düzeninin tam olarak sağlanamadığı yoğun trafikli caddelerdir. Buradaki ses ve gürültü, burada oturan kişilere zarar vermektedir. (Orta koyulukta mor renkle ifade edilen) gelişi güzel otopark alanları ise, çevrede oluşabilecek kamusal alan olanaklarını engellemekte ve ayrıca otopark sırası beklenmesinden dolayı trafik sıkışıklığına neden olmaktadır. (Kırmızı renkle ifade edilen) çevreye zararlı kullanımda ise, yıkılmış ya da kullanılmakta olan ve çevrede kötü görüntüye neden olan alan ya da yapılar gösterilmektedir. Bu yapılar arasında okul ve okul 145 bahçesi de yer almaktadır. Okul bahçesinin, hafta sonu çocukların oyun yeri olarak kullanılmasından dolayı, ses ve gürültü fazla olmaktadır. 146 Şekil 6.2: Haseki Çalışma Alanı Sorunlar Paftası (Gökçe Ürk, 2010) 147 6.1.3 Potansiyeller Şekil 6.3’te görülen (ve koyu kırmızı ve sarı renkle ifade edilen) bugün kullanılmayan anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örnekleri, bölgenin kamusal alan odaklı bir merkez olması için işlevlendirilmesi mümkün yapılardır. Korunmaya değer tarihi yapıların bir kısmı ise, yapıldıkları dönemin özelliklerini taşıyan sivil mimarlık örnekleri olup, henüz tescillenmemişlerdir. (Şekil 6.3 ‘te mavi renk ve açık mor renkle ifade edilen) anıtsal yapı çevresindeki potansiyel açık alanlar ve tanımsız açık alanlar, çalışma alanı için önemli alanlardır. Bu alanlar günümüzde otopark olarak kullanılan ya da boş parsel olarak duran, ancak kamusal alan olarak kullanılabilecek alanlardır. (Şekil 6.3’de açık kırmızı renkle ifade edilen) ticari yapılar, daha çok Koca Mustafa Paşa Caddesi’nde görülmekte ve ticari bir aks oluşturmaktadır. Bu aks, bu ticari bölgenin sürekliliği açısından önem taşımaktadır. Bununla beraber (Şekil 6.3’de turuncu, koyu mavi ve açık gri ile ifade edilen), Haseki Sultan Külliyesi’nin çevresindeki ticari bölge ve konut dokusu, bu alanın niteliğini belirleyen, anıtsal yapı ve çevresinin gelişmesinde önemli rol oynayan kullanım olup; külliye etrafının yayalaştırılmış olması ise, bu alanda külliyenin korunup ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur. (Koyu mor renkle ifade edilen) manzaralı alanlar ise, topoğrafik yükseltiden dolayı, bulunduğu noktadan bakıldığında İstanbul silüetinin geniş bir açıdan görülebildiği alanlardır. (Koyu mavi renkle yuvarlak içine alınmış olan) alt çalışma alanları ise, çalışma alanında gelişme potansiyeli taşıyan odak noktalardır. Bu odak noktaları sırasıyla, Haseki Sultan Külliyesi ve çevresi (Odak I) ve Cerrah Paşa ve çevresinin bulunduğu (Odak II) alanlardır. 148 Şekil 6.3: Haseki Çalışma Alanı Potansiyeller Paftası (Gökçe Ürk, 2010) 149 6.2 Sosyal Yapı Sosyal yapıyı anketler doğrultusunda değerlendirdiğimizde, yaşayanların çoğunluğu ilköğretim mezunu olanlarla ve çalışmayanlar olduğu görülmektedir. Aylık kazanç dağılımı 600 TL olup, ayrıca yan geliri olanlar bulunmaktadır. Bunlar ek iş yapan ya da akrabalarından yardım alanlardır. Haseki Bölgesi’nde yaşayanların çoğu alanın yerlisi olup, ev sahibidir. Yaşadıkları yapıyı tercih etmeleri; işe, okula, hastaneye, akrabaya ve aileye yakınlıktan dolayıdır. Yapıların büyüklüğünün kullanıcılar tarafından çoğunlukla yeterli bulunduğu alanda, daha çok 3 ve üzeri odalı yapının bulunduğu, yapıda mevcut katların büyük çoğunlukla tamamen kullanıldığı, yine çoğunlukla yapıya sonradan eklenen veya yapıdan çıkarılan mekanların olmadığı ve yapıların yaz ve kış kullanıldığı sonucuna varılmıştır. Haseki Bölgesi çalışma alanında yaşayan kişilerin çoğunluğu, yaşadıkları yerden memnun olup, iyi bir komşuluk ilişkisi içindedir. Ancak mahallede ve yaşadıkları yerde otopark, spor alanı, çocuk parkı gibi sosyal alanların daha çok olmasını istemektedirler. Yaşadıkları yapıdan memnun olan kişiler çoğunluktadır. Anket uygulanan yapılara kendi olanaklarıyla onarım yapanlar oran olarak fazla olup, bunlar genelde yapılarına bugüne kadar ısıtma sistemi yenileme, sıva, boya yenileme ve cephe yenileme gibi müdahalelerde bulunmuşlardır. İmkan olması durumunda; mutfak başta olmak üzere, banyo ve yatak odasının elden geçirilip yenilenmesi arzu edilmektedir. Maddi yetersizlikten dolayı onarım yapamayan kişilere maddi destek verilmesi durumunda, aynı yapıda oturmak isteyenler çoğunluktadır. Aynı yapıda oturmak istemeyenler ise, yapının büyük olmasından dolayı, daha küçük ve ısıtma sistemi doğalgaz olan yapıları tercih etmektedirler. Bölgedeki ahşap yapıların korunmasını ve restore edilmesini isteyenler çoğunluktadırlar. Böylelikle korumacı düşünce anlayışını benimsemiş kişi sayısı çoğunluktadır. 150 BÖLÜM 7 ÇALIŞMA ALANIYLA İLGİLİ KORUMA VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÖNERİLERİ Haseki Bölgesi çalışma alanında yapılan analiz ve değerlendirmeler sonucunda, tarihi kent dokusunun sürdürülebilirliği ve geleceğe yenilenerek taşınması için çevre ölçeğinde kararlar alınmıştır. Alınan her kararın, sorumlu bir kültür varlıklarını koruma anlayışı doğrultusunda, tarihsel ve çevresel değerlerin yaşatılması amacıyla, var olan kentsel, mimari ve sosyo-kültürel sorunlara çözüm getirmesi ön planda tutulmuştur. Bu doğrultuda, Haseki Bölgesi’nin anıtsal yapılarının daha çok öne çıktığı ve bununla beraber, tarihi doku çevresinde, gerek ticari dokunun, gerekse konut dokusunun daha çok bulunup, yaşadığı değerlendirilmesinden hareketle yeni bir merkez olma niteliğinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Çevre ölçeğinde, Haseki Bölgesi’nin ticari, sosyal ve fiziksel niteliğini geliştirecek kararlar alınmıştır. Yapı ölçeğinde ise, belirlenen önemli odak alanlara, yapısal ve çevresel müdahaleler önerilmiştir ve kararlar alınmıştır. Bu bağlamda; Haseki Sultan Külliyesi ve çevresi Odak Alan I ve Cerrah Paşa Cami, Gevher Sultan Medresesi ve Bulgur Palas çevresi ise Odak Alan II, proje öneri alanları olarak belirlenmiştir. Öneri alanlarının içerdiği bölgelerde mevcut durum ve öneri durum karşılaştırılmalı bir gösterimle, plan ve cephe önerileri olarak geliştirilmiştir. Özellikle, çalışılan sokak cephelerinden, bugün yıkık durumda bulunan ve doküman bulunabilen bazılarında, restitütif bir yaklaşımla, 1993 dönemindeki durumları da ekstra olarak, sokak cepheleri sürecine eklenmiş ve yeni önerilerde ilham alınmıştır. 7.1 Çalışma Alanı ile İlgili Öneriler Çalışma alanına çevre ölçeğindeki önerilere bakıldığında, çalışma alanındaki yapılar için kullanım önerileri ve fiziksel müdahale önerileri olarak iki grupta ele alınmıştır. Kullanım önerileri, analiz sırasındaki yaklaşımda olduğu gibi, yapı ve açık alan 151 kullanım önerileri olarak iki ölçekte ele alınmıştır. Fiziksel müdahale önerileri için ise, üç ayrı kısımda öneride bulunulmuştur. İlk kısımda, tarihi ve tescilli yapılara müdahale önerilerinin yanı sıra, yeni yapılara müdahale önerileri ve çevre müdahale önerileri geliştirilmiştir. İkinci kısımda; kat indirimi ve kat artırımı kararları verilmiştir (ve verilen kat sayı kararları planda yapılar üzerine yazılmıştır). Üçüncü kısımda ise, durumları muhafaza edilenler ile yeni önerilen kat yükseklikleri ele alınmıştır. Şekil 7.1’de Haseki Bölgesi için kullanım önerisine bakıldığında, arazi kullanım analizi ve anketler göz önünde bulundurularak, konut yoğunluğunun bulunduğu yerlerde, ticaretin belirli aks güzergahları üzerinde ve analizlerdeki noktalarda daha güçlü bir tek aksta yer almasına karar verilmiştir. Şekil 7.1’de (sarı renkle ifade edilen) %60 oranındaki konut alanlarının, yapı adaları içerisinde bütünlük oluşturarak, güçlü bir baz ve örüntü oluşturması hedeflenmiştir. (Kırmızı renk ile ifade edilen) %15 oranındaki ticaret alanlarının, anıtsal yapıların yoğun olduğu Haseki Caddesi ve Koca Mustafa Paşa Caddesi üzerinde iki ana aks olarak bulunması önerilmiştir. %3 oranındaki (turuncu renkle ifade edilen) karma kullanım alanlarının (yani; konut ve ticaretin birlikte bulunduğu durumlarda) ise, Haseki Sultan Külliyesi ve Bayram Paşa Külliyesi etrafındaki yaya ve trafik akışı göz önüne alınarak, bu alanın meydana dönüştürülmesi ve buradaki anıtsal yapıların ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu öneri kapsamında, anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örnekleri için çeşitli öneriler geliştirilmiştir. Projede, Haseki Sultan Külliyesi, (koyu mavi renk ile ifade edilen) günümüzde alanda toplam %3 oranındaki bulunan eğitim amacıyla işlevlendirilmiş; Gevher Sultan Medresesi’ne ise araştırma merkezi olarak resmi kullanım (açık mor renk ile ifade edilen) önerilmiştir. (Açık mavi renk ile ifade edilen) günümüzde cami olarak kullanılmakta olan %2 oranındaki dini yapılar için ise, devamlılıklarının korunması düşünülmüştür. (Koyu pembe renk ile ifade edilen) %2 oranındaki sağlık kullanımının sürdürülmesine ve buna ek olarak, tescilli anıtsal yapılar olan İbrahim Paşa Sıbyan Mektebi ve Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’nin sağlık alanında kullanımları önerilmiştir. Eğitim birimleri olarak işlevlendirilmesi düşünülen Haseki Sultan Külliyesi’nin ek birimi olan 1S kodlu sivil mimarlık örneğine, alanda %2 oranında bulunan (koyu mor renkle ifade edilen) konaklama kullanımı önerilmiştir. Bayram Paşa İmareti’nin bulunduğu birimin, alanda toplam %1 oranındaki sosyal kuruluş kullanımı (kahverengi ile ifade edilen) için, özellikle 152 ‘Haseki Sultan Derneği’ olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Ayrıca, anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örnekleri açısından, sokak ve doku bütünlüğünü bozan yapıların kaldırılması önerilmiştir. Arazi kullanım analizi ve sosyal anketler baz alınarak; Haseki Bölgesi çalışma alanında bulunan açık alanlar için Şekil 7.1’de görülen; yeşil alan, çocuk parkı ve spor alanı önerilerinde bulunulmuştur. Haseki Sultan Külliyesi’nin çevresinde bulunan ve günümüzde yıkık ve harap durumda olan (açık yeşil renk ile ifade edilmiş olan) yapı grubunun kaldırılmasına karar verilmiştir. Kaldırılan yapı grubunun yerine, çeşitli kamusal kullanımlara uygun, meydan niteliği taşıyan bir etkinlik alanı, dinlenme alanı ve yeşil alan önerilmiştir. Ayrıca, otopark olarak kullanılan alanların çocuk parkı ve spor alanı olarak (orta koyu yeşil ve koyu yeşil ile ifade edilen) yeniden düzenlenmesi önerilmiştir. 153 Şekil 7.1:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için kullanım önerisi (Gökçe Ürk, 2010) 154 Şekil 7.2: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için müdahale önerisi -I (Gökçe Ürk, 2010) 155 I. Grup fiziksel yapı müdahale önerilerine bakıldığında (Şekil 7.2); %1 oranında (koyu gri renkle ifade edilen) müdahale önerilmeyen yapılar bulunmaktadır. Yapılar için fiziksel müdahaleler; tarihi ve tescilli yapılara müdahale önerileri ile yeni yapılara müdahale önerileri olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Tarihi ve tescilli yapılara müdahale olarak; %38 oranında ‘basit onarım’ (sarı renk ile ifade edilen; cephe boyanması, sıva onarımı, cephe temizliği), %35 oranında ‘kısmi onarım’ (turuncu renk ile ifade edilen; kısmi malzeme değişimi, çatıda müdahale, eklerin kaldırılması, yapı elemanlarının bütünlenmesi, yapı elemanları değişimi, kısmi strüktürel güçlendirme, kısmi cephe düzenlemesi); %27 oranında ‘kapsamlı onarım’ (turuncu renk ile ifade edilen; tüm cephe yenileme, tam strüktürel güçlendirme, kat indirme, kat ekleme, infil, kaldırılacak yapı) önerilmiştir. Yeni yapılar için ise; (tescilli ve tarihi yapı başlıklarıyla aynı olup) %15 oranında basit onarım (açık mavi renk ile ifade edilen), %45 oranında kısmi onarım (mavi renk ile ifade edilen) ve %40 oranında (koyu mavi renk ile ifade edilen) kapsamlı onarım önerilmiştir. Çevre önerileri; 'basit değişim' (temizleme, yeşillendirme), 'kısmı değişim' (kullanım devamlılığının sağlanması) ve 'kapsamlı değişim' (yeni işlev verilmesi ve açık alan kullanımı) olarak düzenlenmiştir. Çevre müdahale önerilerine bakıldığında ise; Haseki Külliyesi bahçesi ve çevresi için kısmi değişim (açık yeşil renk ile ifade edilen), yeşil Bayram Paşa ve çevresi ile Gevher Sultan ve çevresi için (koyu yeşil renk ile ifade edilen) kapsamlı değişim önerilmiştir. 156 Haseki Bölgesi çalışma alanı için II. grup fiziksel müdahale önerilerine bakıldığında; %35 oranında kat değişimi önerilmeyen yapılar (Şekil 7.3’te renklendirilmeyen yapılar), %55 oranında kat indirimi önerilen yapılar (kırmızı renk ile ifade edilip, Şekil 7.3’te yapı içlerine (-) işareti ile azaltılacak kat sayısı belirtilmiştir) ve %10 oranında kat artırımı önerilen yapılar (mavi renk ile ifade edilip, Şekil 7.3’te yapı içlerine (+) işareti ile arttırılacak kat sayısı belirtilmiştir) bulunmaktadır (Şekil 7.3). Haseki Bölgesi çalışma alanındaki III. grup fiziksel müdahale önerilerine göre, kat yükseklikleri belirlenmiştir (Şekil 7.4). Bu grup öneriler kapsamında; yapı kat sayıları (mor renkle ifade edilenler) %10 oranında iki katlı (Z+1); (pembe renk ile ifade edilenler) %27 oranında 3 katlı (Z+2); (açık mavi renk ile ifade edilenler) %43 oranında 4 katlı (Z+3) ve (koyu mor renk ile ifade edilenler) %20 oranında 5 katlı (Z+4) olarak belirlenmiştir (Şekil 7.4). Çevre verileri ve yapı bazındaki incelemeler sonucunda, Haseki Bölgesi çalışma alanında iki adet öneri odak alan belirlenmiştir. Belirlenen bu odak alanlara ait mevcut plan, mevcut cephe, öneri plan ve öneri cepheleri çalışılmıştır. Odak Alan I, Haseki Külliyesi ve çevresini daha canlı ve daha çok kullanılan bir alan haline getirmek amacıyla bir düzenlenme yapılmıştır. Odak Alan II ise, Cerrah Paşa ve Gevher Sultan Medresesi çevresindeki yapıların tarihi doku açısından daha uyumlu hale getirilmeleri için seçilmiştir (Şekil 7.5). 157 Şekil 7.3: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için müdahale önerisi -II (Gökçe Ürk, 2010) 158 Şekil 7.4: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için müdahale önerisi -II (Gökçe Ürk, 2010) 159 Şekil 7.5:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için silüet ve müdahale önerileri anahtar paftası (Gökçe Ürk, 2010) 160 7.2 Alt Çalışma Alanları ile İlgili Öneriler Bu yakın çevre çalışmasında; Odak Alan I ve Odak Alan II olarak tanımlanan çalışma alanı açısında farklı nitelikleriyle öne çıkan iki alan seçilmiştir. Odak alan önerileri 1/500 ölçekte planlar, kesitler ve 1/200 ölçekli görünüşler üzerinden çalışılmaktadır. Odak alanlarla ilgili çalışmanın genelinde, öncelikle planlar için iki aşamalı bir gösterim yapılmıştır. Çalışmada, daha önce çalışma alanı ölçeğinde, 'sorunlar', 'değerler' ve 'potansiyeller' olarak üç ayrı grupta incelenmiş olan değerlendirme aşaması odak alanlar için çakıştırılarak bir araya getirilmiş, ayrıca karşılaştırmayı da mümkün kılacak şekilde, ilgili öneri proje önerisi ile yan yana gösterilmiştir. 7.2.1 Odak Alan I Şekil 7.6’nın değerlendirme kısmında görülen (koyu pembe renk ile) 43, 35, 36, 38 ve 39 kod numaralı yapılar halihazırda yıkılmış yapılardır. Bu yapılar için, iki çeşit öneride bulunulmuştur. Birincisi, yıkılmış yapıların yerine yeni işlevsel alanlar oluşturulması önerilmiştir. İkincisi ise, mevcut cephelerin revize edilerek yapıların yeni kullanımlara açılmasıdır. Odak Alan I’de (koyu pembe renk ile gösterilen) 1, 2, 8, 9,10, 11, 12, 13,108, 109, 22S, 119, 21S, 93, 108, 69, 34, 40, 41 ,42, 19, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 69, 93 ve 181 kod numaralı çevreye uyumsuz veya niteliksiz yapılar için cephe düzenlemesi önerilmiştir. (Açık sarı renk ile gösterilen) 1S, 3A, 4A, 8A, 9A ve 120 kod numaralı yapıların cephe kirliliğine karşı cephe temizlemesi önerilmiştir. Haseki Sultan Külliyesi’nin yan tarafında yer alan (mavi renk ile gösterilen) meydanlaşmayı engelleyen ve uyumsuz yapılardan oluşan yapıların bulunduğu yapı adasının yerine, meydan düzenlemesi için 34-42 kod numaralı yapıların kaldırılarak, yerine açık alan olarak kullanılması önerilmiştir. Ayrıca, Şekil 7.6’da öneriler kısmında (açık yeşil renk ile gösterilen) boş alanların, dinlenme alanı olarak kullanılması önerilmiştir. Bunun yanında, (açık gri renk ile gösterilen) düzensiz trafik akışının olduğu Kimyon Sokak’ın meydan kullanımı açısından, günün belirli gün ve saatlerinde kontrollü kullanılması önerilmiştir. Günümüzde kullanılmayan Haseki Sultan Külliyesi’nin (koyu mavi renk ile ifade edilen) yeni işlev verilerek, eğitim ve kültür merkezi olarak kullanılması önerilmiştir. 161 Külliye yapılarından; 1A numaralı yapının eğitim ve konaklama amaçlı olarak, 2A numaralı yapının atölye olarak, 3A numaralı yapının kütüphane olarak değerlendirilmesi önerilmiştir. Bununla bağlantılı olarak, Külliye alanında bulunan (ve koyu mavi renk ile ifade edilen) 120 kod numaralı yapının hediyelik eşya satış dükkanı olarak kullanılması önerilmiştir. Aynı alandaki (açık mor renkle ifade edilen) 4A numaralı yapının ofis bölümü olmasına ve 1S kod numaralı yapının ise konaklama amaçlı kullanılmasına karar verilmiştir. Bu önerilerdeki amaç, belirtildiği gibi, Haseki Sultan Külliyesi ve çevresinin yaşayan, aktivitesi bol bir alan haline dönüştürülmesidir. Değerlendirme ve öneriler II’de ise (pembe renk ile gösterilen) 35, 36, 38 ve 39 numaralı yıkılmış durumdaki yapıların, yeni işlev verilerek yeniden kullanılması düşünülmüştür. 34, 37, 40, 41 ve 42 numaralı yapılara ise cephe düzenlemesi yapılması önerilmiştir (Şekil 7.7). 162 Şekil 7.6:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Odak Alan -I değerlendirme ve alternatif öneri-I paftası (Gökçe Ürk, 2010) 163 Şekil 7.7: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Odak-I değerlendirme ve alternatif öneri-II paftası (Gökçe Ürk, 2010) 164 Odak alanlarda müdahale önerileri, kesit ve silüetler aracılığıyla iki şekilde ifade edilmektedir. Genel yaklaşım olarak, koruma, önce yapı bazında, daha sonra çevre bazında ele alınmaktadır. Yapı bazında koruma ise üç çeşittir. Bunlar: basit onarım (cephe boyanması, sıva onarımı, cephe temizliği); kısmi onarım (kısmi malzeme değişimi, eklerin kaldırılması, yapı elemanlarının bütünlenmesi, yapı elemanlarının değişimi, çatıda müdahaleler); kapsamlı onarım (strüktürel güçlendirme, kat indirimi, kat ekleme, cephe düzenlemesi, infil/dolgu, kaldırılacak yapı, kapsamlı malzeme değişimi) olarak ayrılmaktadır. Çevre bazında müdahaleler ise: basit değişim (çevre temizliği, yeşillendirme, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizliği, duvarda boyama); kısmi değişim (kullanım devamlılığının sağlanması, kısmi açık alan kullanımı); kapsamlı değişim (yeni işlevsel kullanım, döşeme malzeme değişimi, duvar malzeme değişimi, elektrik malzeme değişimi, aydınlatma direği eklenmesi, tabela düzenlemesi, kent mobilyası eklenmesi (çöp kutusu eklenmesi, oturma bankı, aydınlatma elemanı vs. eklenmesi) şeklinde tanımlanmıştır. Kesit A-B-C-D ‘de Haseki Sultan Külliyesi ile çevresinin ilişkilerini görmekteyiz. Kesit A’da, analizler ve değerlendirmeler sonucu, Külliye’ye bakan, komşu konumdaki yapı adasında bulunan, tümü niteliksiz, uyumsuz ve/veya yapısal durumları kötü olan yapılar ile yıkılma dolayısıyla boşalmış parsellere sahip yapı adasının boşaltılarak, ilk alternatif olarak, yeni bir meydan yaratma önerisinde bulunulmuştur. Kesit B’de, eğitim amaçlı yapının; Kesit C’de ise, camii ve çevre ile ilişkileri çalışılmış ve gösterilmiştir. Kesit D’de ise, atölye birimi ve kütüphanenin çevre ile olan ilişkileri ele alınmıştır (Şekil 7.8-7.9). 165 Şekil 7.8: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı A'-A' ve B'-B' Kesiti (Gökçe Ürk, 2010) 166 Şekil 7.9: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı C'-C' ve D'-D' Kesiti (Gökçe Ürk, 2010) 167 Şekil 7.8’de Silüet A-A’ya bakıldığında; Cevdet Paşa Caddesi ve Darül Şifa Sokak üzerindeki cephe önerilerini görmekteyiz. Mevcut cephede bulunan cephe kirliliği, fazla kat indirimi, çatıda müdahale gibi öneriler gösterilmektedir. Yapı bazında, yapı no:1’de cephe temizliği, cephe boyama, eklerin kaldırılması, kat indirimi, malzeme değişimi, yapı elemanların değişimi, çatıya müdahale olarak teras çatının alaturka kiremitli kırma çatı olarak değiştirilmesine; çevre bazında ise, tabela düzenlemesine karar verilmiştir. Darül Şifa Sokak üzerinde bulunan, yapı no:2’de basit onarım olan cephe boyaması, kapsamlı onarım olan kat indirimi önerilmiştir. Cevdet Paşa Caddesi üzerindeki yapı no:8 için; cephe temizliği, kat indirimi, eklerin kaldırılması, çatıya müdahale yapılıp, teras çatının alaturka kiremitli kırma çatı ile değiştirilmesine karar verilmiştir. Yapı no:9’da; yapı bazında cephe temizliği, kat indirimi, Marsilya kiremitli olan çatının, alaturka kiremitle değiştirilmesine karar verilmiştir. Yapı no:10’da yapı bazında cephe boyaması, yapı elemanlarının değiştirilmesi, malzeme değişimi, Marsilya kiremitli örtülü olan çatı malzemesinin, alaturka kiremitle değiştirilmesine karar verilmiştir. Yapı no:11’de; cephe temizliği, kat indirimi, malzeme değişimi, teras olan çatının alaturka kiremitli kırma çatı olarak değiştirmesine karar verilmiştir. Çevre bazında ise; cephede tabela düzenlemesi önerilmiştir. Yapı no:12’de; kat indirimi, eklerin kaldırılması, yapı elemanlarının değişimi, malzeme değişimi, cephe düzenlemesi ve Marsilya kiremitli örtülü olan çatının alaturka kiremit ile değiştirilmesine karar verilmiştir. Yapı no:13’de ise; cephe düzenleme, teras olan çatının alaturka kiremitli kırma çatı olarak değiştirilmesine, kat indirimi, yapı elemanlarının değişimi ve çevre bazında basit değişim kapsamında çevre temizliği önerilmiştir. Bunun sonucunda, Şekil 7.10’da görülen eski durumla karşılaştırmalı olarak gösterilen yeni cephe dizisi ortaya çıkmıştır. 168 Şekil 7.10:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi A-A silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 169 Şekil 7.11’de gösterilen, Cevdet Paşa Caddesi’ne ait Silüet B-B’ye bakıldığında; yapı no:2A’da cephe temizliği, malzeme değişimi, sıva onarımı, eklerin kaldırılması, çatıya müdahale olarak yapı bazında önerilerde bulunulmuştur. Çevre bazında ise; yeşillendirme, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizliği, döşemede malzeme değişimine karar verilmiştir. Yapı no:1A’da ise; cephe temizliği, sıva onarımı, yapı elemanlarının değişimi, yapı elemanlarının bütünlenmesi ve malzeme değişimi önerilmiştir. Çevre bazında ise duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme, döşemede malzeme değişimi önerilmiştir (Şekil 7.11). 170 Şekil 7.11: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi B-B Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 171 Şekil 7.12’de ele alınan, Sami Paşa Sokağı, Cevdet Paşa Caddesi’nde bulunan C-C silüetinde, yapı no:108’de bulunan binada, kapsamlı onarım olarak cephe düzenlemesi, kat indirimi, teras çatı olan çatının, alaturka kiremitli kırma çatıya dönüştürülmesine karar verilmiştir. Çevre bazında ise; kent mobilyalarının eklenmesine (banklar, çöp kutuları, aydınlatma elemanı vs.) karar verilmiş, buraya yeni işlev verilerek, insanların dinlendiği bir alan olarak yeşillendirilip, duvar malzemesinin değiştirilerek, sanat duvarı haline dönüştürülmesi önerilmiştir. Böylece, Sami Paşa Sokağı’nın daha yaşanabilir ve canlı bir alan haline dönüştürülmesi düşünülmüştür. Yapı no:109’da; cephe düzenlemesi, kat indirimi, teras çatının alaturka kiremitli kırma çatı olmasına karar verilmiştir. Çevre bazında ise; yeşillendirme, duvarda boyama, duvarda cephe temizliği önerilmiştir. Yapı no:23S’de; cephe boyama, cephe düzenleme ve kat artırımı önerilmiştir. Yapı no:22S’de cephe boyama, cephe temizliği, eklerin kaldırılması, Marsilya kiremitli olan kırma çatının, alaturka kiremit ile değiştirilmesine karar verilmiştir. 109 numaralı yapıda; cephe boyama, cephe temizliği, eklerin kaldırılması, cephe düzenlemesi ve çatıya müdahale önerilmiştir. 21S kodlu yapı için ise; cephe boyama, cephe temizliği, eklerin kaldırılması, çatıya müdahale, çatı düzenlemesi ve çevre bazında tabela düzenlemesi önerilmiştir (Şekil 7.12). 172 Şekil 7.12:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cevdet Paşa Caddesi C-C Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 173 Sami Paşa Sokak’ta bulunan 120 numaralı yapıda cephe temizliği, malzeme değişimi, sıva onarımı ve cephe boyaması önerilmiştir. Çevre bazında ise, döşemede malzeme değişimi yapılarak beton parke zemin, Arnavut kaldırımı ile değiştirilmesi ve duvarlarda sıva onarımı önerilmiştir. Yapı no:3A’ya bakıldığında ise, cephe temizliği, malzeme değişimi, sıva onarımı ve yapı elemanlarının bütünlemesi önerilmiştir. Çevre bazında ise, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme, çatı tamamlama ve döşeme malzemesi değişimine karar verilmiştir. Yapı no:2A’da ise; cephe temizliği, malzeme değişimi, sıva onarımı ve yapı elemanlarının bütünlenmesine karar verilip, çevre bazında yapı no:3 ve yapı no:2 için aynı kararlar alınmıştır (Şekil 7.13). 174 Şekil 7.13:Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Sami Paşa Caddesi D-D Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 175 Şekil 7.15’te görülen; Özbek Süleyman Efendi Sokak’ta iki öneride bulunulmuştur. İlk öneri, mevcut plan üzerinden yapılan öneridir. İkinci öneri ise; Haseki Sultan Külliyesi’ni ortaya çıkarmak için yapılan, mevcut plan üzerindeki yapıları kaldırıp, yeni bir yapı adası oluşturup, kafeleriyle, dükkanlarıyla yeni bir meydan oluşturma fikridir. Birinci öneri, yapı no:94 için yapı bazında öneride, cephe düzenleme, kat indirimi, malzeme değişimi, yapı elemanlarının değişimine, Marsilya kiremitli olan kırma çatının, alaturka kiremitli kırma çatılı olmasına karar verilmiştir. Yapı no:93’de cephe düzenleme, kat indirimi, yapı elemanlarının düzenlenmesi ve malzeme değişimi önerilmiştir. Yapı no:69’da; cephe düzenlemesi, kat indirimi, çatıya müdahale, malzeme değişimi ve yapı elemanlarının değişimi önerilmiştir. Yapı no:50 ise, kaldırılacak yapı olarak önerilmiştir. Yapı no:41 ve 42’de çatıya müdahale, malzeme değişimi, eklerin kaldırılması ve yapı elemanlarının değişimi önerilmiştir. Yapı no: 40’da; cephe değişimi, çatıya müdahale, malzeme değişimi ve yapı elemanlarının değişimi önerilmiştir. Yapı no: 38-39 için, yeniden tasarlanacak yapı Yapı no:37’de; yapı elemanlarının değişimi, çatıya müdahale ve yapı elemanlarının bütünlemesi önerilmiştir. Yapı no:36’da ise, elde edilen dokümantasyon ışığında, yeniden tasarlanacak yapı olarak önerilmiştir. Yapı no: 34, 35 ve 40’da ise; yapı elemanlarının bütünlenmesi ve çevre bazında elektrik direği ve tabela eklenmesi önerilmiştir (Şekil 7.14-15). 176 Şekil 7.14: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak Planı (Gökçe Ürk, 2010) 177 Şekil 7.15: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak’tan E-E Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 178 Aynı alan için, Şekil 7.16 ve 7.17’da ifade edilen, ikinci öneriye bakıldığında ise, burada gece ve gündüz yaşayan bir alan yaratmak istenmiştir. 42-34 numaralı yapı grubu kaldırılıp, arkadaki yapılar kafe ve butik dükkan haline getirilmiştir. Günün belirli saatlerinde trafiğe kapalı olan bu yerde, turistik hediyelik eşya satan dükkânlar ve kafeler oluşturulmuştur. Yapı no:94-93 için önerilenler aynıdır. Kaldırılan yapı adasının yerine; dinlenme bankları, aydınlatma elemanları, yeşillendirme yapılıp ve küçük amfi formunda bir meydan yaratılıp, müzik dinletilerinin gerçekleştirilebileceği bir alan tasarlanmıştır. Gece kullanımı için ise; kiralık stantlar, hediyelik eşya satan, küçük dükkanlar oluşturulup, gece ve gündüz yaşayan bir alan haline dönüştürülmüştür. Oluşturulan meydan adası etrafında yürüyüş yolları oluşturulup, spor ya da yürüyüş amaçlı kullanım sağlanmıştır. Ayrıca, bu kiralık stantlar, Özbek Süleyman Efendi Sokak’la beraber Cevdet Paşa Caddesi’ne de konulmuştur. Yapı no:70 için cephe düzenlemesi ve kat indirimi önerilmiştir. Yapı no:69’da; cephe düzenlemesi, kat indirimi, çatıya müdahale, yapı elemanlarının değişimi ve malzeme değişimi önerilmiştir. Yapı no:50’de kat indirimi, kısmi malzeme değişimi, çatıya müdahale, cephe düzenlemesi ve cephe boyama önerilmiştir. Çevre bazında ise, tabela düzenlemesi önerilmiştir. Yapı no:49’da; kat ekleme, cephe boyama ve cephe düzenlemesi önerilmiştir. Yapı no:48-47’de, kat indirimi ve cephe düzenleme önerilmiştir. Yapı no:46’da; kat indirimi, cephe düzenleme ve cephe boyaması önerilmiştir. Yapı no:45’de; kat indirimi, cephe düzenleme ve cephe boyama önerilmiştir. Yapı no:44’de ise; kat indirimi ve cephe düzenlemesi önerilmiştir. Çevre bazında ise; çevrede bulunan aydınlatmanın yeterli olmamasından dolayı, alana aydınlatma direği eklenmesi ve tabela eklenmesi önerilmiştir (Şekil 7.16-7.17). 179 Şekil 7.16: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak E-E Planı (Gökçe Ürk, 2010) 180 Şekil 7.17: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak’tan E-E Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 181 Şekil 7.18’de ele alınan, Özbek Süleyman Efendi Sokak’ta bulunan 6A numaralı çeşmenin, cephe temizliği, sıva onarımı ve çevre bazında; döşeme malzemesinin betonarme parke yerine, Arnavut kaldırımı ile değiştirilmesine karar verilmiştir. Yapı no:1A’da; eklerin kaldırılması, cephe temizleme, çatıya müdahale, sıva onarımı ve malzeme değişimi önerilmiştir. Çevre bazında ise; yeşillendirme yapılıp, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme, çevre temizliği ve döşeme malzemesinin değişimine karar verilmiştir. Yapı no:1S’de ise; sıva onarımı, cephe temizliği, çatıya müdahale, çatıya müdahale ve eklerin kaldırılması önerilmiştir (Şekil 7.18). 182 Şekil 7.18: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Özbek Süleyman Efendi Sokak F-F Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 183 Şekil 7.19’da, Haseki Caddesi’nde bulunan yapı no:1S için, cephe temizliği, yapı elemanlarının bütünlemesi, çatıya müdahale, strüktürel güçlendirme, eklerin kaldırılması önerilmiştir. 5S numaralı çeşmede ise; cephe temizliği ve sıva onarımı önerilmiştir. Çevre bazında ise; duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizliği önerilmiştir. 4A numaralı yapıda ise, cephe temizliği, sıva onarımı, malzeme değişimi, yapı elemanlarının değişimi ve eklerin kaldırılması önerilmiştir. 3A numaralı yapıda; cephe temizliği, sıva onarımı, çatıya müdahale, cephe düzenlemesi, yapı elemanlarının bütünlemesi önerilmiştir. Çevre önerisi olarak; duvarda cephe temizliği, duvarda sıva onarımı ve çevre temizliği önerilerinde bulunulmuştur. Yapı no:120 için ise; cephe temizliği, çatıya müdahale ve yapı elemanlarının bütünlenmesi önerilmiştir (Şekil 7.19). 184 Şekil 7.19: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Haseki Caddesi’nden G-G Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 185 Şekil 7.20’de ele alınan bölümde; Haseki Caddesi’nde bulunan yapı no:9’da cephe temizliği, sıva onarımı, cephe düzenleme, strüktürel güçlendirme, cephe düzenlemesi ve çatıya müdahale önerilmiştir. Çevreye müdahale ise; duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizliği olarak önerilmiştir. 8A numaralı yapıda cephe temizliği, sıva onarımı, cephe düzenlemesi, strüktürel güçlendirme, çatıya müdahale ve eklerin kaldırılması önerilmiştir. Çevre bazında ise; duvarda cephe temizliği ve duvarda sıva onarımı önerilmiştir. 16S numaralı yapı, kaldırılacak yapı olarak belirlenmiştir. Çevre bazında ise; duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizliği önerilmiştir. Yapı no:121’de ise; kat indirimi, cephe düzenleme, çatıya müdahale, cephe boyama ve kısmi malzeme değişimi önerilmiştir (Şekil 7.20). 186 Şekil 7.20: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Haseki Caddesi’nden H-H Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 187 7.2.2 Odak Alan-II Alt çalışma alanlarından Odak Alan II’ye bakıldığında; Şekil 7.21’de (koyu pembe renk ile gösterilen) 42S ve 267 kod numaralı yapıların yerine, eski belge ve fotoğraflardan esinlenerek yeniden tasarımına karar verilmiştir. (Koyu mor renk ile gösterilen) uyumsuz ve niteliksiz cephelerin yerine, tarihi dokunun niteliklerine uygun cephe düzenlemelerinin yapılması önerilmiştir. Odak Alan II’deki (sarı renkle ifade edilen) anıt duvarlarında yüzey kirliliği için cephe temizliği önerilmiştir. Ayrıca, (açık mavi renk ile ifade edilen) günümüzde konaklama amaçlı olarak kullanılmakta olan Gevher Sultan Medresesi’ne, araştırma merkezi yeni işlevi verilerek kullanılmasına karar verilmiştir. Alanda P1 ve P2 numaralı düzensiz otopark alanı yerine, Şekil 7.21’de P1 ile numaralandırılmış ve günümüzde geniş düzensiz otopark alanı yerine, yeşil renk ile ifade edilen spor alanı, çocuk parkı ve dinlenme alanı olarak önerilmiştir. P2 numaralı düzensiz otopark alanı yerine, kurulda bulunan dosyasına bakılarak bulunan dokümanlar yardımıyla alanın yeniden tasarımına karar verilmiş ve yapıların konut olarak kullanılması önerilmiştir. Odak Alan II’de mavi renk ile ifade edilen uyumsuz ya da niteliksiz yapıların kaldırılması önerilmiştir. Turuncu renk ile gösterilen, alandaki sundurmaların ise kaldırılması önerilmiştir. 188 Şekil 7.21: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı odak-II öneri ve değerlendirme paftası (Gökçe Ürk, 2010) 189 Cerrah Paşa Caddesi’nde bulunan 41S numaralı yapıya malzeme değişimi, cephe düzenleme ve cephe boyama önerilmiştir. Ayrıca, Cerrah Paşa Caddesi’nde bulunan 14A numaralı yapı için sıva onarımı; cephe temizleme ve malzeme değişimi önerilmiştir. Çevre bazında ise; duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme önerilmiştir. 260 numaralı yapı, 1993 yılındaki durumu göz önüne alınarak, 1105 ada, 1, 2 parsel, İBB Tarihi Yarımada Genel Tipoloji envanteri ve Kentsel Tasarım Rehberi Çalışma Arşivi 5158 numaralı kurul dosyasında bulunan eski belge ve fotoğraflardan ve Pervititch haritasından esinlenerek yeniden tasarımına karar verilmiştir. Burada, kütle cephe ve mimari elemanlarında ölçek ve oran olarak eski durumuna bağlı kalınıp, uyumlu çağdaş malzeme kullanımı ile eskiyi çağrıştırma prensibi benimsenmiştir. Şekil 7.22: 1936 haritası (Atatürk Kütüphanesi Arşivi) Çevre bazında; duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme ve yeni işlevsel kullanım önerilmiştir. 296 numaralı yer alan ve günümüzde otopark olarak kullanılan yapı, kaldırılacak yapı olarak belirlenmiştir. 1993 yılındaki durumu baz alınarak, 1105 ada, 3 parsel, 5158 kurul dosyasında bulunan resim ve Pervititch haritası göz önüne alınarak yeniden tasarlanmıştır. Çevre bazında ise; 269 numaralı yapıya, önüne aydınlatma direği eklenmesi, tabela düzenlemesi ve konut kullanımı önerilmiştir. 190 Şekil 7.23: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Caddesi J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 191 Şekil 7.24: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 192 Cerrah Paşa Caddesi’nde bulunan 18A numaralı yapı için cephe temizlemesi ve sıva onarımı önerilmiştir. Çevre bazında; çevre temizliği, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme ve yeşillendirme önerilmiştir. 16A-17A-26A numaralı yapılarda cephe temizleme, çevre bazında da duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizliği önerilmiştir (Şekil 7.25). Cerrah Paşa Camii Sokak’ta bulunan 17A numaralı yapıda, cephe temizliği ve sıva onarımı önerilmiştir. Çevre bazında ise; duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizleme önerilmiştir. 18A numaralı yapı içinde cephe temizleme, sıva onarımı, çevre bazında, duvarda sıva onarımı ve duvarda cephe temizliği önerilmiştir (Şekil 7.26). Cerrah Paşa Camii Sokak’ta bulunan 276 numaralı yapıya, cephe boyanması, sıva onarımı, cephe temizleme, yapı elemanlarının bütünlemesi, Marsilya kiremitli çatının, Alaturka kiremitli kırma çatıya dönüştürülmesi ve cephe değişikliği önerilmiştir. Çevre bazında ise; duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme önerilmiştir. 275 numaralı yapıda; cephe temizleme, cephe boyanması, tek kata indirimi, teras olan çatının Alaturka kiremitli kırma çatı ile değiştirilmesi önerisinde bulunulmuştur. Çevre bazında ise, duvarda sıva onarımı, duvarda cephe temizleme, duvarda boyama ve yeşillendirme önerilmiştir. 274 numaralı yapının kaldırılmasına ve yerinin çevre bazında yeşillendirilmesi önerilmiştir. 273 numaralı yapıya cephe temizleme, sıva onarımı, iki kata indirimi, cephe düzenleme, teras olan yapının Alaturka kiremitli kırma çatılı olmasına ve yapı elemanlarının düzenleme önerisinde bulunulmuştur (Şekil 7.27). 193 Şekil 7.25: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak K-K Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 194 Şekil 7.26: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Sokak J-J Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 195 Şekil 7.27: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Cerrah Paşa Camii Sokak M-M Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 196 Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 56S numaralı yapı için cephe düzenleme, Marsilya kiremitli olan çatının Alaturka kiremitle değiştirilmesine, eklerin kaldırılmasına, cephe temizleme, cephe boyama önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 284 numaralı yapıya; cephe boyama, sıva onarımı ve cephe temizleme önerilmiştir. 282 numaralı yapıya; cephe boyama, sıva onarımı, kat indirimi, eklerin kaldırılması ve kısmi malzeme değişimi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 280 numaralı yapıya; cephe boyanması, sıva onarımı, eklerin kaldırılması ve yapı elemanlarının değişimi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 278 numaralı yapıya; eklerin kaldırılması, bir kata indirimi, cephe boyaması, sıva onarımı, yapı elemanlarının değişimi ve kısmi malzeme değişimi önerilmiştir. Ayrıca, Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 276 numaralı yapıya; strüktürel güçlendirme, yapı elemanlarının bütünlenmesi, cephe boyama ve cephe değişimi önerilmiştir (Şekil 7.28). 197 Şekil 7.28: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Seyit Yakuphan Sokak N-N Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 198 Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 277 numaralı yapı, kaldırılacak bir yapıda olup, yerine yerel tipolojiye uygun yeni bir yapının yapılması önerilmiştir. Çevre bazında da aydınlatma direğinin eklenmesi ve tabela düzenlemesi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 279 numaralı yapıya; strüktürel güçlendirme, kapsamlı malzeme değişimi, cephe boyama ve cephe düzenlemesi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 281 numaralı yapıya, cephe boyaması, eklerin kaldırılması, Marsilya kiremitli olan çatının Alaturka kiremit ile değiştirilmesi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 283 numaralı yapıda; cephe boyaması, sıva onarımı, kısmi malzeme değişimi ve Marsilya kiremit örtülü olan çatının Alaturka kiremit ile değiştirilmesi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 285 numaralı yapıya; cephe boyaması, sıva onarımı ve kat sayısının bir kata indirimi önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 59S numaralı yapıya; cephe boyaması ve eklerin kaldırılması önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 58S numaralı yapıya; yapı elemanlarının düzenlenmesi, eklerin kaldırılması, cephe temizleme ve cephelerin boyanması önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 268 numaralı yapıya ait olan parselde bulunan ek sundurmanın kaldırılması önerilmiştir. Seyit Yakuphan Sokak’ta bulunan 268 numaralı yapı için kısmi malzeme değişimi, cephe boyama, teras olan çatının Alaturka kiremitli kırma çatı ile değiştirilmesi ve yapı elemanlarının değişimi önerilmiştir (Şekil 7.29) Haseki Bölgesi çalışma alanında bulunan yapılarda ve silüetlerde kullanılacak oturma grupları, aydınlatma ve tabela tipleri, çöp kutusu plan ve görünüşleri, parklarda bulunacak çocuklar için oyun grubu örnekleri geliştirilmiştir (Şekil 7.30). 199 Şekil 7.29: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı Seyit Yakuphan Sokak P-P Silüeti (Gökçe Ürk, 2010) 200 Şekil 7.30: Haseki Bölgesi Çalışma Alanı için kent mobilyası önerileri (Gökçe Ürk, 2010) 201 BÖLÜM 8 SONUÇ Haseki Bölgesi çalışma alanı, Bizans’tan itibaren Cumhuriyet Dönemi’ne kadar ki uzun süreçte yapılmış olan yapıların bulunduğu, ülkemizdeki pek çok tarihi çevrede olduğu gibi, eşine az rastlanır bir alandır. Her devrin değişen şartlarında, pek çok badireler atlatarak, çok eski çağlardan, bugüne kadar gelmeyi başarmış olan bu bölge, günümüzde 3. derece koruma alanı içerisinde bulunmaktadır. Çalışma alanı sınırları içinde kalan geleneksel tarihi çevre niteliklerini önemli ölçüde kaybetmiş bölgede yer alan 514 adet yapı, çeşitli analizlerle değerlendirilmiş, yerleşimdeki mevcut durum saptanmıştır. Günümüzde, çoğunluğunu külliye ve camilerin oluşturduğu anıtsal yapıların sadece bir bölümü kullanılmakta, bir bölümü ise kullanılmamaktadır. Restore edilmekte olan ve halen kullanılmayan en önemli anıtsal yapı Haseki Külliyesi’dir. Bölgeye adını veren Haseki Külliyesi, önerilerde de belirtildiği gibi, önemli bir odak noktası olmakla beraber, gelecekte yeni bir potansiyel alan oluşturacak bir alan olarak ele alınmıştır. Tarihi dokunun yaşatılabilmesi, ancak günümüze işlevsel olarak katılmasıyla sağlanabilir. Değerlendirmede ise, Haseki Bölgesi çalışma alanında öncelikle alandaki tarihi yapılar öne çıkmaktadır. Bunlar sadece bölgenin kimliğini oluşturmakla kalmayan, kent için önemli değerleri olan tarihi anıtsal yapılar, silüete değer katan tarihi anıtsal yapılar, sivil mimarlık örnekleri ve 1950-1970 arasında inşa edilmiş dönem değeri taşıyan yapılardır. Alanda, başta Bulgur Palas olmak üzere önemli nirengi noktaları vardır. Sorunlara bakıldığında ise; yapı ve çevre sorunları olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Yapılarla ilgili sorunlar; daha çok kısmen ya da tamamen yıkılmış yapılar, niteliksiz çok katlı yapılar, tarihi yapı çevresinde niteliksiz ekler, kısmen ya da tamamen bozulmuş yapılar, niteliksiz yapı cepheleri, özgün niteliklerini yitirmiş tarihi yapı cepheleri, niteliksiz koruma uygulamaları ve özgün kullanımın sağlanamadığı durumlardır. Çevre ölçeğindeki sorunlara baktığımızda ise; yok olmuş özgün sokak kaplamaları, çevreyi estetik açıdan olumsuz etkileyen sokak lambası ve elektrik direkleri, boşalmış parseller, çöp, trafik sıkışıklığı, gelişi güzel otopark alanı ve çevreye zararlı kullanımlardır. Çevre ölçeğindeki değerler ise; tarihi çeşmeler, tarihi duvarlar, ağaçlık yeşil alanlar, çıkmaz sokaklar ve alanın farklı yerlerinde yoğunlaşan bakı noktalarıdır. Çalışma alanlarına ait potansiyeller ise; kullanılmayan 202 anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örnekleri, korunmaya değer tarihi yapılar, anıtsal yapı çevresinde potansiyel açık alanlar, tanımsız açık alanlar, ticari bölge, külliye çevresindeki ticari bölge ve konut dokusu, yayalaştırılmış alan, manzara alanları ve alt çalışma alanlarıdır (Haseki Külliyesi ve çevresi için Odak Alan-I, Cerrah Paşa Cami ve çevresi için Odak Alan-II). Anıtsal yapıların özgün işlevleri bugün kullanılmamaktadır, ancak gerekli restorasyon çalışmaları ile tarihi dokunun bütün özellikleri ile ortaya çıkartılması ve bu önemli kültür mirasının geleceğe aktarılması sağlanacaktır. Tarihi dokunun önemli bir bölümünü oluşturan sivil mimarlık örnekleri için, sağlıklaştırma uygulamaları ve tescil işlemlerinin yapılması ile bu konutların yok olması önlenecektir. Ancak, konunun önemli bir başka boyutu, kullanıcıların da koruma konusunda bilinçlendirilmeleridir. Bu çalışma, tarihi çevrede sürekliliğin izlerinin okunması ve bu izlerin bilimsel bir yöntemle değerlendirilerek gelecek kuşaklara aktarılmasıdır. Bu şekilde, hızla kaybolmakta olan İstanbul’un bu bölgesindeki tarihi eserleri, bir ölçüde de olsa kurtarmak hedeflenmiştir. 203 KAYNAKLAR Aksoy, Ö., 1967, Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İTÜ Yayınları, İstanbul. Cezar, M., 2002,Osmanlı Başkenti İstanbul, Ekav Vakfı Yayınları, İstanbul. Çınar, S., 2003,'' Haseki'', İstanbul’un Semtleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları İstanbul. Çobanoğlu, A., 1998, ''Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi'', TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt XVII, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Ekrem Koçu, R., 1965, İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, İstanbul. Erdem, E., 2000, Bir Yerde Bir Gül Ağlar, Belge Uluslar arası Yayıncılık, İstanbul. Genç, M., 2000, İstanbul Depremleri Fotoğraf ve Belgelerde 1894 Depremi, İBB İGDAŞ, İstanbul. Göktürk, H., 1965, ''Cerrah Paşa'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Günay, R., 2006, Sinan’ın İstanbul’u, Yapı Endüstrü Merkezi Yayınları, İstanbul. Hasol, D., 2005, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı Endüstrü Merkezi Yayınları, İstanbul. İşli, E., 1994, ''Haseki'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul. İşli, E., 1994, ''Haseki'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul. Kara Pilehvarian, N., 2000, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul. Koçu, R.E., 1965, ''Cerrah Paşa Hamamı'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt VII, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Kuban, D., 2004, İstanbul Bir Kent Tarihi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul. Kuban, D., 1998, Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul. Kuran, A., 1986, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul. Kurşun, Z., 2010, Medaris-i İstanbul Yaşayan İstanbul Medreseleri, Cilt II, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul. Kütükoğlu, M., 2000, XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarik Kurumu Yayınları, Ankara. 204 Mazlum, D., 2001, Osmanlı Arşiv Belgeleri ışığında 22 Mayıs 1766 İstanbul Depremi ve ardından gerçekleştirilen yapı onarımları, Doktora Tezi, İTÜ, İstanbul. Müller-Wiener,W., 2001, İstanbul’un Tarihsel Topoğrafyası, 17.yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul, çev:Ü.Sayın, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Nayır, Z., 1988, İstanbul Haseki’de Bayram Paşa Külliyesi, İstanbul. Öztürk, A., 1992, Arkadius Sütunu’nun Restorasyonu ve Çevresinin Düzenlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ, İstanbul. Özekinci, İ., 2011,''Arcadius'', Vakıf Restorasyon Yıllığı Dergisi, sayı:II, İstanbul. Pekak, S., 1994, ''Arcadius'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Tanman, B., 1994, ''Bayram Paşa Külliyesi'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt II, İstanbul. Taşkıran, N., 1972, Haseki’nin Kitabı, Yenilik Basımevi, İstanbul. Topçu, H., 2004, A Historic-Contextual Approach of the Identificatin of the Built Heritage in Historic Urban Areas: Case of Galata District in İstanbul, Doktora Tezi, ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Sacit P., 1994, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Sakaoğlu, N., 1994, ''Avrat Pazarı'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I. Seyhan,K., ''Arcadius'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Seyhan, K., 1965 ''Cerrah Paşa'', Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Süheyl, A., 1934, Cerrah Mehmet Paşa Hamamı Hakkında, İstanbul Belediye Matbaası, İstanbul. Yenal, E., 2001, Bir Kent: İstanbul 101 Yapı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. 205 İnternet Kaynakları 1)http://www.fatihmuftulugu.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&i d=127:bascmahmut&catid=68:cgrubu&Itemid=81 2) http://www.fatihbelediyesi.gov.tr 3) http://www.fatihmuftulugu.gov.tr/camilerimiz/tarihi-camiler/161-davutpasa.html 4)http://www.fatihmuftulugu.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&i d=817 5)http://www.fatihmuftulugu.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&i d=144:cambaziyekoca&catid=68:cgrubu&Itemid=81 6) http://googleearth.com 7)http://www.ibb.gov.tr 8) http://www.mustafacambaz.com 9) http://www. obarsiv.com 10) http://wikipedia.org/wiki/Hekimoğlu_Ali_Paşa_Camii 11) http//www.wowturkey.com 206 EKLER: SOSYAL ANKET FORMU (Konut) KONU: HASEKİ KÜLLİYESİ VE ÇEVRESİ KORUMA PROJESİ Anket No: Tarih : Adres :  Yapının Kullanımı : konut( ) diğer( ) 1. AİLE YAPISI: a) Hane reisinden başlayarak evde oturanları sayar mısınız ? Adı/Soyadı Aile Reisine göre akrabalık Toplam kişi sayısı Cinsiyet Yaş Öğrenim Durumu Meslek Aylık Kazanç  Ailenin aylık kazancı: ………………..  Yan gelirleri : Var( ) Yok( ) Varsa; yan gelir nedir?................... ve ne kadar kazanılıyor?..........................  Sosyal güvenlik durumu : Var( ): SSK( ) Bağ-kur ( ) E. Sandığı ( ) Diğer( ) Yok( ) 2. KONUT AİLE İLİŞKİLERİ: b) Haseki’nin yerlisi misiniz ? Evet( ) Hayır( )  (Cevap hayır ise) Nereden geldiniz ? …………….…………………………  Kaç yılında geldiniz ?…………………………………................................  Neden geldiniz ? …………………………………………………………… c)Yapıda mülkiyet durumu :  Mal Sahibi ( ) Kiracı( ) ç)Kaç yıldır kiracı……………….. Ödediği kira…………….. d) Kaç yıldır bu evde oturuyorsunuz ?..................... 207 e) Daha önce nerede oturuyordunuz?........................  Aynı mahallede başka evde ( ) Farklı semt, başka mahallede ( ) Başka şehirde( ) f) Neden bu evi tercih ettiniz ?  Ucuz fiyat ( ) Sağlam, aydınlık olması( ) İşe, okula yakınlık( ) Akraba, dost yakınlık( ) Diğer( ) g) Sizce evin büyüklüğü nasıl ? Yeterli ( ) Büyük ( ) Küçük( ) h) Oda sayısı kaç ? 2( ) 3( ) 4( ) 5 ve üzeri ( ) ı) Kullanım durumu : Yaz-kış ( ) Yaz ( ) Kış ( ) Arada ( ) Hiç( ) i) Tamamında siz mi oturuyorsunuz ? Evet( ) Hayır( ) j) Katların kullanım durumları :  Bodrum: Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım( ) Yok( )  Zemin Kat : Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım( )  1. Kat : Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım( )  2. Kat: Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım( ) k) Kullanılıyorsa; Zemin katta hangi odalar var ?  1. Katta hangi odalar var ?.................................  2. Katta hangi odalar var ……………………….. l) Kullanılmayan oda sayısı kaç adettir ? ………………..  Sonradan eklenen veya çıkarılan mekanlar var mı ? Varsa neler ? .………………………………………………………………………………… 3.YAPI-ÇEVRE İLİŞKİLERİ m) Mahallenizde sizi rahatsız eden şeyler var mı? Var( ) Yok( ) Varsa neler ? Gürültü ( ) Çöp ( ) Yangın ( ) Diğer( )……………………… Yoksa, memnun olduğunuz şeyler neler?........................................................... n)Komşularınızla görüşüyor musunuz? Evet( ) Hayır( ) o) Komşularınız birbiriyle iyi geçiniyorlar mı ? Evet ( ) Hayır ( ) Kısmen( ) ö) Aynı mahallede oturan akrabanız var mı ? Evet ( ) Hayır( ) p) Evinizin aşağıdakilerden hangisine yakın olmasını isterdiniz ?  Çarşı ( ) Park ( ) Kahve ( ) Cami ( ) Okul ( ) Pazar ( ) Başka( ) 208 4. YENİLEME –KORUMA İLİŞKİLERİ (YAKLAŞIMLARI) r) Evinizden memnun musunuz ? Evet ( ) Hayır ( ) Kısmen ( )  Evet ise neden ? : …………………………………………  Hayır/kısmen ise neden ?:…………………………………………. s) İmkanınız olsa eviniz ile aşağıdakilerin hangisini yapmak isterdiniz ?  Tadilat yapıp, onarıp kullanmak ( ) ilave yapmak ( ) Satmak ( ) Kiraya verip başka eve taşınmak ( ) Yıkıp yeniden yapmak ( ) ş) Evinizin içerisinde onarım yapılmasını istediğiniz yerler nelerdir ? .………………………………………………………………………………… t) İhtiyaç duyduğunuz onarım ya da değişiklikler neler? Çatı onarımı ( ) doğrama/döşeme değişimi ( ) ısıtma sistemi döşenmesi ( ) mutfak, banyo büyütülmesi ( ) kat çıkmak ( ) sıva, boya yenileme ( ) u) Bu onarımları gerçekleştirmenizi engelleyen koşullar var mı?  Evet ( ) Hayır ( )  Varsa neler ? Maddi güç yetersizliği ( ) İlgisizlik ( ) Sağlık sorunları/yaşlılık( ) ü) Evinizin onarımı için devlet size faizsiz ve uzun süreli kredi verirse, bunu değerlendirip evinizde oturmaya devam eder miydiniz ?  Evet ( ) Hayır ( ) v) Oturduğunuz bu evi mi yoksa yeni bir apartman dairesini tercih edersiniz ?  Bu ev ( ) Yeni apartman dairesi ( ) Nedeni ? ………………………………………………………………………………… y) Sizce bu evler korunmalı mı yoksa yıkılıp yerlerine yenileri mi yapılmalı ?  Korunmalı ( ) Yıkılmalı ( ) Bilmiyorum ( ) z) Nedeni ? ………………………………………………………………………………… NOTLAR: 209 SOSYAL ANKET FORMU (Ticari) KONU: HASEKİ KÜLLİYESİ VE ÇEVRESİ KORUMA PROJESİ Anket No: Tarih : Adres :  Yapının Kullanımı : dükkan ( ) diğer ( ) 1. ÇALIŞAN YAPISI: a) Yapının sahibinden itibaren çalışanları sayabilir misiniz? Adı/Soyadı Yapının sahibine göre durumu Toplam kişi sayısı Cinsiyet Yaş Öğrenim Durumu Meslek Aylık Kazanç  Çalışanların aylık kazancı: ………………..  Yan gelirleri : Var ( ) Yok ( ) Varsa; yan gelir nedir?................... ve ne kadar kazanılıyor?..........................  Sosyal güvenlik durumu : Var ( ) SSK ( ) Bağ-kur ( ) E. Sandığı ( ) Diğer ( ) Yok ( )  2. YAPI ÇALIŞAN İLİŞKİLERİ: b) Haseki’nin yerlisi misiniz ? Evet ( ) Hayır ( )  (Cevap hayır ise) Nereden geldiniz ? …………….…………………………  Kaç yılında geldiniz ?…………………………………................................  Neden geldiniz ? …………………………………………………………… c)Yapıda mülkiyet durumu :  Mal Sahibi ( ) Kiracı ( )……… ç) Kaç yıldır kiracı?……………….. Ödediği Kira…………….. d) Kaç yıldır bu yapıda çalışıyorsunuz?..................... e) Daha önce nerede çalıştınız?........................  Aynı mahallede başka yapıda ( ) Farklı semt, başka mahallede ( ) Başka şehirde ( ) 210 f) Neden bu yapıyı tercih ettiniz ?  Uygun fiyat ( ) Merkezi olması ( ) Satış potansiyeli olan bir yer olması ( ) Kullanım amacıma uygun olması ( ) Diğer ( ) g) Sizce yapının büyüklüğü nasıl ? Yeterli ( ) Büyük ( ) Küçük ( ) h) Oda sayısı kaç? 2 ( ) 3 ( ) 4 ( ) 5 ve üzeri ( ) ı) Kullanım durumu : Yaz-kış ( ) Yaz ( ) Kış ( ) Arada ( ) Hiç ( ) i) Yapının tamamını siz mi kullanıyorsunuz? Evet ( ) Hayır ( ) j) Katların kullanım durumları :  Bodrum: Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım( ) Yok( )  Zemin Kat : Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım ( )  1.Kat : Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım ( )  2. Kat: Kullanılıyor ( ) Kullanılmıyor ( ) Kısmen kullanım ( ) k) Kullanılıyorsa; Zemin katta hangi odalar var ?  1.Katta hangi odalar var ? ………………………  2.Katta hangi odalar var ……………………….. l) Kullanılmayan oda sayısı kaç ? ………………..  Sonradan eklenen veya çıkarılan mekanlar var mı ? Varsa neler ? .………………………………………………………………………………… 3.YAPI-ÇEVRE İLİŞKİLERİ: m) Mahallenizde sizi rahatsız eden şeyler var mı? Var ( ) Yok ( ) Varsa neler ? Gürültü ( ) Çöp ( ) Yangın ( ) Diğer…. Yoksa, memnun olduğunuz şeyler neler?........................................................... n) Komşularınızla görüşüyor musunuz? Evet ( ) Hayır ( ) o) Komsularınız birbiriyle iyi geçiniyorlar mı ? Evet ( ) Hayır ( ) Kısmen( ) ö) Aynı mahallede oturan akrabanız var mı ? Evet ( ) Hayır ( ) p) Yapınızın aşağıdakilerden hangisine yakın olmasını isterdiniz ?  Çarsı ( ) Park ( ) Kahve ( ) Cami ( ) Okul ( ) Pazar ( ) Başka ( ) 211 4. YENİLEME –KORUMA İLİŞKİLERİ (YAKLAŞIMLARI) r) Yapınızdan memnun musunuz ? Evet ( ) Hayır ( ) Kısmen( )  Evet ise neden ? : …………………………………………  Hayır/kısmen ise neden ?:…………………………………………. s) İmkanınız olsa yapınız ile aşağıdakilerin hangisini yapmak isterdiniz ?  Tadilat yapıp, onarıp kullanmak ( ) İlave yapmak ( ) Satmak ( ) Kiraya verip başka eve çıkmak ( ) Yıkıp yeniden yapmak ( ) ş) Yapınızın içerisinde onarım yapılmasını istediğiniz yerler nelerdir ? .………………………………………………………………………………… t) İhtiyaç duyduğunuz onarım ya da değişiklikler neler?  Çatı onarımı ( ) doğrama/döşeme değişimi ( ) ısıtma sistemi döşenmesi ( ) mutfak, banyo büyütülmesi ( ) kat çıkmak ( ) sıva, boya yenileme ( ) u) Bu onarımları gerçekleştirmenizi engelleyen koşullar var mı?  Evet ( ) Hayır ( )  Varsa neler ? Maddi güç yetersizliği ( ) İlgisizlik ( ) Sağlık sorunları/yaşlılık ( ) ü) Yapınızın onarımı için devlet size faizsiz ve uzun süreli kredi verirse, bunu değerlendirip evinizde oturmaya devam eder miydiniz ?  Evet ( ) Hayır ( ) v) Oturduğunuz bu yapıyı mi yoksa yeni bir apartman dairesini tercih edersiniz ?  Bu ev ( ) Yeni apartman dairesi ( ) Nedeni ? ………………………………………………………………………………… y) Sizce bu yapılar korunmalı mı yoksa yıkılıp yerlerine yenileri mi yapılmalı ?  Korunmalı ( ) Yıkılmalı ( ) Bilmiyorum ( ) z) Nedeni ? ………………………………………………………………………………… NOTLAR: